مرخصی زندانیان: بند نخست- مرخصی محکومان کیفری
اعطاء مرخصی زندانیان به طور کلی وفق بند ت ماده 489 قانون آیین دادرسی کیفری از جمله اختیارات قاضی اجرای احکام کیفری است. مطابق با ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری؛ محکومان میتوانند در صورت رعایت ضوابط و مقررات زندان و مشارکت در برنامههای اصلاحی و تربیتی و کسب امتیازات لازم پس از سپردن تأمین مناسب، ماهانه حداکثر سه روز از مرخصی برخوردار شوند. در موارد بیماری حاد یا فوت بستگان نسبی و سببی درجه یک از طبقه اول یا همسر و یا ازدواج فرزندان، زندانی میتواند به تشخیص دادستان حداکثر تا پنج روز از مرخصی استفاده نماید.
تعیین مقررات موضوع این ماده و امتیاز هر یک از برنامههای اصلاحی و تربیتی، چگونگی انطباق وضعیت زندانیان با شرایط تعیین شده و نحوه اعطای مرخصی به آنان به‌موجب آیین‌نامه‌ای خواهد بود که ظرف سه ماه از تاریخ تصویب این قانون توسط سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور تهیه و به تصویب رییس قوه قضاییه می‌رسد. به موجب تبصره 1 این ماده نیز مقرر شده است که؛ در موارد شمول قسمت دوم این ماده، در صورت عجز از فراهم نمودن تأمین، اعزام محکوم تحت مراقبت مأموران، یک روز در ماه و به مدت ده ساعت بلامانع است.
در همین رابطه به موجب تبصره 2 ماده 80 آیین نامه اجرایی سازمان زندان ها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور مصوب 28/02/1400 رییس قوه قضاییه مقرر شده است؛ بهره‌مندی زندانی از ارفاق‌های قانونی مانند مرخصی، انتقال به زندان نیمه باز، اعزام به کار در خارج از زندان (رای باز یا مرکز حرفه آموزی و اشتغال)، ملاقات حضوری یا خصوصی، نظام نیمهآزادی، آزادی مشروط، آزادی تحت نظارت سامانه‌های الکترونیکی و خدمات پس از خروج، بر اساس «درجه اعتباری» کسب شده خواهد بود. زندانیان متناسب با نمره اعتباری مکتسبه، به چهار درجه “ضعیف، متوسط، خوب و عالی” تقسیم میشوند.
تشریفات اعطا مرخصی زندانیان
تشریفات اعطاء مرخصی به زندانیان طبق ماده 194 آیین نامه اجرایی نیز چنین تعیین و ترسیم گردیده است: در اجرای ماده ۵۲۰ قانون آیین دادرسی کیفری، محکوم در صورت رعایت ضوابط و مقررات مؤسسه کیفری، مشارکت در برنامههای اصلاحی و تربیتی و کسب حداقل یکصد امتیاز از درجه اعتباری لازم، مطابق دستورالعمل موضوع تبصره ۵ ماده ۸۰ این آیین‌نامه، پس از اعلام شورای طبقهبندی ماهانه حداکثر سه روز از مرخصی برخوردار شود؛ معیارهای درجه اعتباری در خصوص مرخصی به شرح زیر است:
الف ـ امور انضباطی:
ب ـ فعالیتهای مذهبی و قرآنی:
پ ـ فعالیتهای فرهنگی، هنری و ورزشی:
ت ـ فعالیتهای علمی و تحصیلی:
ث ـ مهارتهای فنی، حرفهای و اجتماعی:
ج ـ ترک اعتیاد:
چ ـ همکاری در اجرای حکم:
ح ـ دیگر اقدامات و فعالیتهای پیش‌بینی نشده در این ماده به تشخیص شورای طبقهبندی، حداکثر پنجاه امتیاز.
مطابق با تبصره 2 ماده مذکور نیز مقرر شده است؛ محکومان مرد دارای شصت سال سن و بالاتر و زن دارای بیش از پنجاه و پنج سال سن، زنان سرپرست خانوار بر اساس گواهی مستند، مادران دارای فرزند کمتر از پانزده سال سن، زندان یان دارای بیماریهای مسری خطرناک یا صعبالعلاج و ایثارگران و ناتوانان با کسب حداقل پنجاه امتیاز با رعایت دیگر شرایط از مرخصی موضوع این ماده بهرهمند میشوند.
به موجب ماده 202 آیین نامه مذکور نیز مقرر شده است؛ قاضی اجرا پس از اخذ نظر شورای طبقهبندی مبنی بر واجد شرایط بودن زندان ی و با اخذ تامین مناسب، مرخصی اعطا می‌کند. در صورت تمدید مرخصی زندانی، مراتب با قید فوریت به مؤسسه منعکس میشود.
مرخصی زندانیان، بند دوم- موارد خاص اعطاء مرخصی
فارغ از شرایط عمومی اعطاء مرخصی به زمحکومان کیفری در موارد ذیل نیز به صورت خاص به زندانیان واجد شرایط اعطاء مرخصی صورت می پذیرد:
1-اعطاء مرخصی به منظور جلب رضایت شاکی و مدعی خصوصی
مطابق با تبصره 3 ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری مقرر شده است؛ در مواردی که زندانی دارای شاکی خصوصی است و بنا به تشخیص دادستان یا قاضی اجرای احکام، اعطای مرخصی میتواند در جلب رضایت شاکی مؤثر باشد، زندانی میتواند علاوه بر مرخصی مذکور در این ماده پس از سپردن تأمین مناسب، در طول مدت حبس یک نوبت دیگر و حداکثر به مدت هفت روز از مرخصی استفاده نماید. در صورتی که محکوم بتواند بخشی از خسارت شاکی را پرداخت یا رضایت او را جلب کند، این مرخصی فقط برای یک‌بار دیگر به مدت هفت روز تمدید میشود.
در همین رابطه طی ماده 198 آیین نامه اجرایی سازمان زندان ها چنین بیان گردیده است؛ در مواردی که محکوم دارای شاکی خصوصی است و به تشخیص دادستان یا قاضی اجرا، اعطای مرخصی ترمیمی میتواند در جلب رضایت شاکی مؤثر باشد، زندان ی میتواند علاوه بر مرخصی مذکور در مواد ۱۹۴ و ۱۹۵ پس از سپردن تامین مناسب، در طول مدت حبس یک نوبت دیگر و حداکثر به مدت هفت روز از مرخصی استفاده کند. در صورتی که محکوم بتواند بخشی از خسارت شاکی را پرداخت یا رضایت او را جلب کند، این مرخصی فقط برای یک نوبت دیگر به مدت هفت روز تمدید میشود.
2- اعطاء مرخصی به اشخاصی که مشمول تعلیق اجرای مجازات نیستند
بر اساس تبصره 4 ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری اذعان گردیده است؛ محکومانی که به موجب قانون مشمول مقررات تعلیق اجرای مجازات نمی‌شوند، پس از تحمل یک سوم از میزان مجازات با رعایت شرایط مندرج در صدر ماده و به تشخیص دادستان میتوانند در هر چهار ماه حداکثر پنج روز از مرخصی برخوردار شوند. در همین رابطه به موجب ماده 195 آیین نامه اجرایی سازمان زندان ها نیز چنین بیان گردیده است؛ محکومانی که به موجب قانون مشمول مقررات تعلیق اجرای مجازات نمی‌شوند، پس از تحمل یکسوم از میزان مجازات، در صورت کسب درجه اعتباری لازم، با رعایت شرایط مندرج در دستورالعمل تبصره ۵ ماده ۸۰ این آیین‌نامه و به تشخیص دادستان میتوانند در هر چهار ماه حداکثر پنج روز از مرخصی برخوردار شوند.
3- اعطاء مرخصی به جهت درمان بیماری و فوت نزدیکان
طی ماده 196 آیین نامه اجرایی سازمان زندان ها مقرر شده است؛ در موارد بیماری حاد یا فوت همسر یا بستگان نسبی و سببی درجه یک از طبقه اول و یا ازدواج فرزندان ، به تشخیص دادستان و بدون نیاز به کسب درجه اعتباری معین، زندان ی میتواند حداکثر تا پنج روز از مرخصی استفاده کند. در صورت عجز از فراهم کردن تامین کیفری، اعزام محکوم به مرخصی تحت مراقبت ماموران، یک روز در ماه و به مدت ده ساعت بلامانع است. تعدد هر یک از وقایع فوق مانع از اعطای مجدد مرخصی موضوع این ماده نیست.
4-اعطاء مرخصی توسط ریاست قوه قضاییه
طی تبصره 5 ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری بیان گردیده است؛ رییس قوه قضاییه میتواند به مناسبتهای ملی و مذهبی علاوه بر سقف تعیین شده در این قانون، حداکثر دو بار در سال به زندانیان واجد شرایط، مرخصی اعطاء کند.
در همین رابطه مطابق با ماده 197 آیین نامه اجرایی سازمان زندان ها مقرر شده است؛ رئیس قوه قضاییه میتواند به مناسبتهای ملی و مذهبی، حداکثر دو بار در سال به زندان یان واجد شرایط مرخصی اعطا کند. سازمان حسب اقتضاء جهت اجرای این ماده، پیشنهادات لازم را به رئیس قوه قضاییه ارائه مینماید.
5- اعطاء مرخصی در شرایط بحرانی
طی ماده 201 آیین نامه یاد شده مقرر شده است؛ در مواردی که تعداد زندانیان یک مؤسسه به حد غیر قابل قبول برسد (بیش از دو برابر ظرفیت اسمی) و همچنین در مواقع بحرانی و بروز حوادث غیر مترقبه یا شیوع بیماریهای خطرناک مسری و مانند آن، مراتب جهت اتخاذ تدابیر مقتضی تا رفع حالت ضرورت از سوی رئیس سازمان به رئیس قوه قضائیه اعلام میشود.
6- مرخصی به منظور شرکت در امتحانات
ماده 91 آیین نامه سازمان زندان ها در این رابطه چنین مقرر داشته است؛ چنانچه زندانی مایل به شرکت در آزمونی است که امکان برگزاری آن در داخل مؤسسه وجود ندارد، تنها میتواند در محدوده ضوابط مرخصی و یا اعزام تحتالحفظ با دستور مرجع قضایی اقدام کند .
مرخصی زندانیان، بند سوم- مرخصی محکومان حقوقی
مطابق با تبصره ذیل ماده 198 آیین نامه اجرایی سازمان زندان ها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور مصوب 28/02/1400 رییس قوه قضاییه مقرر شده است؛ در خصوص محکومان حقوقی که صرفاً در اجرای ماده ۳ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی در حبس هستند، به منظور فراهم شدن موجبات پرداخت محکومٌبه ، قاضی اجرا میتواند هر سه ماه یک نوبت با اخذ تامین از محکوم، حداکثر به مدت ده روز به وی مرخصی اعطاء کند. در این صورت مراتب به اطلاع دادگاه صادرکننده حکم خواهد رسید. در صورت پرداخت قسمتی از محکومٌبه در مدت مرخصی، مدت یادشده به تشخیص قاضی اجرا قابل تمدید است. همچنین برای حضور در جلسه دادگاه، به محکومانی که امکان استفاده از مرخصی را دارند، با اخذ تامین مرخصی اعطا میشود تا لزومی به اعزام و بدرقه آن‌ها که موجب اطاله دادرسی است، نباشد.
مرخصی زندانیان، بند چهارم – محرومیت از حق مرخصی
-
ارتکاب جرم در دوران مرخصی
مطابق با ماده 208 آیین نامه سازمان زندان ها مقرر شده است؛ ارتکاب جرم عمدی به استثنای جرایم تعزیری درجه هفت و هشت، در حین حبس یا در ایام مرخصی و یا به هنگام اشتغال و حرفهآموزی در خارج از مؤسسه، موجب ششماه محرومیت از مرخصی در نوبت اول، یک سال در نوبت دوم و دو سال در نوبت سوم است.
-
غیبت زندانی پس از پایان مرخصی
به موجب مواد 206 و 207 آیین نامه مذکور بیان گردیده است؛ چنانچه زندان ی پس از اتمام مرخصی، غیبت کند، رئیس مؤسسه مراتب را در اسرع وقت و حداکثر ظرف بیست و چهار ساعت برای اقدام قانونی مربوط به ضبط تامین، دستگیری زندان ی و عودت وی به مؤسسه، به مقام صادرکننده مرخصی گزارش و همزمان نسبت به اعلام جرم به دادستان یا رئیس حوزه قضایی اقدام می‌کند. مقام قضایی نتیجه اقدام‌های مربوط به ضبط تامین و رسیدگی به پرونده غیبت را برای درج در پرونده به مؤسسه اعلام می‌کند.
غیبت زندانی پس از پایان مدت مرخصی در نوبتهای اول و دوم و سوم به ترتیب موجب سه ماه و شش ماه و یک سال محرومیت از مرخصی است؛ مگر آن که شورای طبقهبندی تنبه وی را احراز کند و دادستان نیز با اعطای مرخصی موافقت نماید.
-
محرومیت از مرخصی به عنوان تنبیه انضباطی
مطابق با ماده 524 قانون آیین دادرسی کیفری مقرر شده است؛ در صورت ارتکاب تخلف انضباطی توسط زندانی، یکی از تنبیهات زیر با رعایت تناسب از سوی شورای انضباطی تعیین و پس از تأیید قاضی اجرای احکام اجراء میشود از جمله تنبیههای مقرر در این ماده وفق بند پ ماده مرقوم عبارت است از؛ محرومیت از مرخصی حداکثر تا سه‌ماه
در همین رابطه ماده 41 آیین نامه سازمان زندان ها مقرر داشته است: در صورت ارتکاب تخلف انضباطی توسط زندان ی یا متهم بازداشتی، شورای انضباطی پس از تفهیم موضوع به زندانی و استماع دفاعیات او، در صورت احراز تخلف، با لحاظ پیشنهاد سامانه سجازا، یکی از تنبیههای زیر را با رعایت تناسب انتخاب می‌نمایدکه پس از تایید قاضی اجرای احکام، اجرا میشود.
از جمله تنبیههای مقرر در این ماده وفق بند ب ماده مرقوم عبارت است از؛ محرومیت از مرخصی حداکثر تا سه ماه
در خصوص اطفال و نوجوانان بزهکار نیز طی ماده 292 آیین نامه سازمان زندان ها مقرر گردیده است؛ در صورت ارتکاب تخلفات مقرر در این آیین‌نـامه از سوی مددجویان کانون، موضوع در شورای انضباطی مطرح میشود و در صورت لزوم یکی از اقدامات اصلاحی و تربیتی یا تنبیهات انضباطی زیر اعمال می‌گردد.
از جمله تنبیههای مقرر در این ماده وفق بند ذ ماده مرقوم عبارت است از؛ تعویق اعطای مرخصی حداکثر تا یک ماه
مرخصی زندانیان، بند پنجم- سایر تشریفات و سقف قانونی اخذ مرخصی
- مطابق با ماده 204 این آیین نامه؛ مدت مرخصی زندان ی جزء مدت محکومیت وی محسوب میشود. در همین رابطه ماده 205 آیین نامه نیز مقرر داشته است؛ روزهای غیبت داخل در مدت محکومیت محاسبه نخواهد شد. در صورت صدور قرارمنع تعقیب یا حکم برائت راجع به اتهام غیبت از مرخصی، ایام غیبت، جزء مدت محکومیت محاسبه میشود.
- طی ماده 203 آیین نامه سازمان زندان ها مقرر شده است؛ دادستان و قاضی اجرا میتوانند خود یا به پیشنهاد شورای طبقهبندی برای زندانیانی که به مرخصی اعزام میشوند، تکالیفی از قبیل معرفی نوبهای به مراجع انتظامی و یا عدم حضور در برخی از اماکن مقرر دارند.
- به شرح مندرج در ماده 200 آیین نامه مارالذکر نیز مقرر شده است؛ چنانچه زندان ی در طول دوره محکومیت و به شرط دارا بودن شرایط لازم برای اعطای مرخصی، از مرخصی مواد ۱۹۴و ۱۹۵ این آیین‌نامه بهرهمند نشده باشد، این مرخصیها ذخیره میشود و در طول دوران محکومیت قابل استفاده است. چنانچه با احتساب مرخصیهای ذخیره و مدت باقیمانده از حبس، محکومیت خاتمه یافته تلقی شود، زندان ی میتواند با لحاظ درجه اعتباری مکتسبه و چنانچه به علت قانونی دیگری بازداشت نباشد، بدون تودیع تامین از مرخصی پایان حبس استفاده کند.
- مطابق با ماده 209 آیین نامه اجرایی سازمان زندان ها؛ مرخصیهای پیش‌بینی شده در این فصل مانع یکدیگر نیست؛ در هر حال جمع مرخصیهای زندانی در هر فصل، بیش از یک ماه، نخواهد بود. اعطای مرخصی به زندانیان شاغل در مراکز حرفهآموزی و اشتغال، نباید با توافقنامه مؤسسه با بخش خصوصی، در تعارض باشد.
این نوشتار توسط تیم حقوقی موسسه حقوقی مهاجرتی رهپویان آتی‌نگر تدوین شده است. برای پیگیری آخرین اخبار و اطلاعات حقوقی، ما را در اینستاگرام نیز دنبال کنید.
