از موارد حقوقی که بعد از فوت به ورثه تعلق می گیرد ارث می باشد. طبق قانون، چند دسته از افراد می توانند از ارث شخص متوفی استفاده نمایند.از جمله افرادی که بعد از فوت متوفی از او ارث می برند، فرزندان هستند. البته مقصود از فرزند، فرزندی می باشد که به واسطه ی مشروع و ازدواج متولد شده باشند. چه ازدواج موقت و چه دائم. گفتنی است فرزند خوانده، جزء وراث به حساب نمی آید.
بسیاری از مردم سئوال می نمایند که آیا با فوت مادر سهم الارث دختر از تَرَکِه مادر ، نصف پسر است یا با پسر برابر خواهد بود ؟ که در پاسخ به این سئوال به اطلاع می رساند که با فوت پدر یا مادر ، پسر و دختر در طبقه اول ارث قرار داشته و سهم الارث پسر 2 برابر دختر می باشد ، بنابراین با فوت مادر هم ، سهم الارث پسر 2 برابر دختر است یعنی سهم الارث دختر نصف پسر می باشد .
سه طبقه اشخاصی که به موجب نسب، ارث می برند
1) پدر و مادر، اولاد و اولاد اولاد
2) اجداد و برادر و خواهر و اولاد آنها
3) اعمام و عمات و اخوال و خالات و اولاد آنها
سهم ارث اشخاص فوق با توجه به مواد قانونی و اصول حقوقی به ترتیب زیر تعیین خواهدشد. لازم به ذکر است سهم الارث اشخاص از قواعد آمره می باشد و قابل تغییر به واسطه توافق افراد نمی باشد.
قوانین مربوط به ارث
طبق قانون چنانچه میت همسر داشته باشد، نخست سهم او به اندازه ی یک هشتم جدا می شود، سپس مابقی ارث میان فرزندان تقسیم می گردد و اگر متوفی فقط یک دختر یا یک پسر داشته باشد، همه ی ارث به فرزندان او می رسد.
حال اگر متوفی چند فرزند پسر و دختر داشته باشد، به پسرها دو برابر دخترها ارث می رسد.
چنانچه در کنار فرزندان، پدر و مادر متوفی هم در قید حیات باشند، سهم پدر و مادر یک ششم اموال است و اگر متوفی فقط یک دختر داشته باشد، سهم دختر وی هم نصف اموال است. سپس هر چقدر که از اموال باقی ماند میان وارثان تقسیم می شود.
حال اگر میت به غیر از پدر و مادر، چند دختر هم داشته باشد، طبق ماده 909 از قانون، دو سوم اموال میان دختران به نسبت مساوی تقسیم می گردد.
تا زمانی که میت فرزندانی داشته باشد، نوه هایش از وی ارث نمی برند. اما در غیر این صورت، نوه ها جزء طبقه اول به حساب آمده و جانشین فرزندان وی می شوند. همچنین طبق ماده 911 قاون، سهم الارث نوادگان، طبق نسل آن ها می باشد و چنانچه نوه فرزند دختر باشد، سهم دختر به او رسیده و اگر فرزند پسر باشد، سهم الارث پسر به او می رسد.
قانون جدید تقسیم ارث بین فرزندان
طبق ماده ۸۶۱ قانون مدنی، موجب ارث دو امر است: نسب و سبب. خویشاوندان نسبی آنهایی هستند که رابطه‌ی هم‌خونی با متوفی دارند و خویشاوندان سببی آن دسته از افرادی هستند که به سبب ازدواج دارای رابطه‌ی فامیلی با متوفی شده‌اند.
به موجب رابطه‌ی نسبی، دختر از طبقه اول ارث می‌باشد و سهم ارث دختر از پدر بر طبقات بعدی مقدم است. یعنی در صورتیکه متوفی فرزندانی داشته باشد، خویشاوندان دیگرِ ایشان در طبقات دوم و سوم ارث نمی‌برند.
تا اینجا متوجه شدیم که دختر متوفی از طبقه اول ارث می‌باشد و نسبت به بقیه‌ی وراث مقدم‌تر است. حال به بررسی حالت‌های مختلف ارث دختر از والدین می‌پردازیم.
اگر متوفی ابوین نداشته اما یک یا چند اولاد داشته باشد، ماترک به شکل زیر بین آنها تقسیم می‌شود:
- اگر فرزند یک نفر باشد خواه پسر یا دختر تمام ترکه به او می‌رسد.
- اگر همه‌ی فرزندان دختر باشند، ماترک بین آنها به طور مساوی تقسیم می‌شود.
- اگر تعداد اولاد، متعدد بوده و بعضی دختر و بعضی پسر باشند، پسر دو برابر دختر ارث می‌برد.
- اگر تنها وارثان متوفی مادر و پدر و یک دختر باشند، یک ششم ارث به پدر، یک ششم به مادر و سه ششم به دختر تعلق می‌گیرد و باقی مانده که یک ششم است تقسیم بر پنج می‌شود. از این مقدار یک پنجم به پدر، یک پنجم به مادر و سه پنجم به دختر تعلق می‌گیرد.
- اگر تنها وارث متوفی مادر و پدرش با چند دختر باشند، یک ششم ترکه به پدر و یک ششم به مادر و بقیه که چهار ششم است بین دختران به طور مساوی تقسیم خواهد شد.
- اگر تنها وارث متوفی مادر و پدر و دختر و پسرش باشند، یک ششم ارث به پدر، یک ششم به مادر و بقیه (چهار ششم) بین دختران و پسران تقسیم می‌شود. بطوری که به پسران دو برابر سهم الارث دختران برسد.
با توجه به این ماده متوجه می‌شویم که اگر وارث متوفی تنها یک دختر باشد و وراث دیگری از طبقه اول یا زوج و زوجه وجود نداشته باشد، دختر متوفی تمامی ارث را خواهد بود.
قواعد ارث بردن فرزندان از پدر و مادر خود
سهم پسر از تقسیم ارث پدر
در توضیح سهم پسر از تقسیم ارث باید به این نکته توجه داشته باشید که چنانچه فرزندان، همه پسر یا همه دختر باشند، سهمشان مساوی است. بنابراین قانون برابری ارث دختر و پسر تنها در همین مورد امکان‌پذیر است در غیر این صورت سهم پسر دو برابر سهم دختر است. در واقع بعد از پرداخت دیون و وصایای متوفی چنانچه مالی باقی بماند، پسر دو برابر دختر ارث می‌برد.
سهم الارث دختر و پسر از مادر
مدتی است که این سوال به یکی از پرسش‌های متداول تبدیل شده و بسیاری از افراد می‌خواهند بدانند که طبق قانون جدید سهم الارث دختران و پسران از مادر متوفیِ خود چه مقدار خواهد بود. جالب است بدانید که در تقسیم سهم الارث بین پدر و مادر تفاوتی وجود ندارد. یعنی در هر صورت سهم پسران دو برابر سهم دختران است.
استثناء در سهم الارث دختران
بر مبنای ماده ۹۱۰ قانون مدنی هرگاه میت اولاد داشته باشد، حتی یک نفر، اولادِ اولاد او (نوه) ارث نمی‌برند. یعنی اگر متوفی، دختر یا دخترانی داشته باشد نوه‌ها و یا نتیجه‌های او ارث نخواهند برد.
ماده ۹۱۱ قانون مدنی می‌گوید: هر گاه میت اولادِ بلاواسطه نداشته باشد، اولادِ اولاد او قائم مقام اولاد بوده و بدین طریق جزو وراث طبقه‌ی اول محسوب شده و با هر یک از ابوین که زنده باشد ارث می‌برد. تقسیم ارث بین اولاد بر حسب نسل به عمل میآید. یعنی هر نسل حصه‌ی کسی را می‌برد که توسط او به میت می‌رسد. بنابراین اولاد پسر دو برابر اولاد دختر ارث می‌برند.
این ماده همچنین بیان می‌کند که اگر هیچکدام از فرزندان میت در قید حیات نباشند در این صورت نوه‌ها ارث پدر یا مادر خود را می‌برند. به این معنا که اگر دختر متوفی در هنگام فوت والدین خود در قید حیات نباشد اما فرزندانی داشته باشد، آنها سهم الارث مادر خود را بر مبنای قواعد بالا به ارث می‌برند.
قانون برابری ارث دختر و پسر
شاید تا به حال عبارت قانون برابری ارث دختر و پسر را شنیده باشید و بخواهید اطلاعاتی در مورد آن کسب کنید. اگر تعداد پسران، کمتر از نصف تعداد دخترها باشند مثلاً دو پسر و پنج دختر، وصیت زیاده بر ثلث می‌شود و می‌توان سهم الارث را به صورت مساوی بین آنها تقسیم کرد.
اگر وارث، مازاد بر ثلث را تنفیذ کنند مثل حالت اول سهم پسران و دختران برابر خواهد شد و اگر تنفیذ نکنند، وصیت تا ثلث معتبر خواهد بود. نتیجه‌ای که به دست خواهد آمد این است که سهم دختران تا جایی که ممکن است به سهم پسران نزدیک خواهد شد.
نحوه ی تقسیم ارث اگر همه فرزندان پسر یا همه دختر باشند
چنانچه پدر و یا مادری از دنیا برود و به غیر از فرزندان خود، در طبقه ی ارث، وارث دیگری نداشته باشد، چنانچه تمام فرزندان پسر و یا تمام دختر باشند، همه ی اموال میان آن ها به شکل مساوی تقسیم می گردد.
گفتنی است طبقات مختلف ارث عبارتند از:
- طبقه ی اول: مادر، پدر، فرزندان، نوادگان و همچنین فرزندانشان
- طبقه ی دوم: مادربزرگ، پدربزرگ، خواهر، برادر و فرزندانشان
- طبقه ی سوم: عمو، عمه، دایی، خاله و فرزندانشان.
البته اگر طبقات اول وجود داشته باشند، طبقات بعدی ارث نخواهند برد. طبق قانون، به این ارث، مقداری مالیات نیز می خورد و وارثان بایستی لیستی از اموال متوفی تهیه نموده و سپس به اداره ی دارایی بروند تا تکلیف مالیات آن ها مشخص گردد. گفتنی است میزان مالیات بر ارث اموال منقول متوفی 2% و غیر منقول 5% است.
میزان سهم الارث تک پسر
چنانچه مرحوم تنها دارای یک پسر باشد بدون آنکه پدر یا مادر و نیز همسر داشته باشد، کل ارث، به فرزند پسر تعلق می گیرد.
میزان سهم الارث تک دختر
دختر نیز چنانچه تنها ورثه مرحوم باشد، کل ارث را مالک می شود. با این تفاوت که یک دوم آن را به فرض و مابقی را به رد، به ارث می برد در حالیکه پسر کل ترکه را به قرابت به ارث می برد.
منظور از فرض، آن میزان از سهم الارث می باشد که در قانون میزان آن تعیین شده است. برای مثال سهم همسر که در صورت داشتن فرزند یک هشتم می باشد. اما منظور از قرابت سهم الارثی است که در قانون تعیین نشده بلکه پس از محاسبه فرض ها مابقی آن به آن اشخاص می رسد برای مثال، پسر قرابت بر است و دختر فرض بر.
بنابراین، زمانی که ورثه متوفی (شخص فوت شده) برای مثال شامل پسر و چند دختر و مادر باشند ابتدا سهم فرض بر ها یعنی مادر و دختران که مشخص است را کنار میگذاریم و مابقی را به پسر می دهیم. به اصطلاح پسر ته کاسه خور است.
به همین دلیل در حالت های زیر ما حالتی را که ورثه شامل پسر و سایر وراث طبقه اول باشند ذکر نکرده ایم. زیرا سهم پسر میزانی است که پس از کنار گذاشتن سهم فرض بر ها به وی تعلق می گیرد.
میزان سهم الارث دو پسر یا بیشتر
چنانچه ورثه میت، عبارت باشند تنها از دو یا چند پسر بدون آنکه همسر یا پدر و مادر، وجود داشته باشند، تمام ارثیه به صورت مساوی بینشان تقسیم می شود.
نحوه تقسیم ارث میان دو دختر یا بیشتر
در صورتیکه ورثه میت عبارت باشند از دو یا چند دختر، بدون آنکه میت دارای پدر و مادر و یا همسر باشد، در این صورت کل ارثیه به صورت مساوی بینشان تقسیم می شود.
نحوه تقسیم ارث میان فرزندان دختر و پسر باهم
چنانچه متوفی دارای چند فرزند دختر و پسر باهم باشد بدون آنکه پدر و مادر و یا همسر مرحوم وجود داشته باشند، در این صورت ارثیه به صورت (پسر دو برابر دختر)، بینشان تقسیم می شود.
نحوه تقسیم ارث میان پدر با یک دختر
چنانچه ورثه متوفی (شخصی که فوت کرده) عبارت باشند از پدر وی و دختر او، یک ششم از ارثیه، به پدر می رسد و یک دوم نیز به دختر و مابقی نیز به نسبت سهم ارث آنها، بین آن ها تقسیم می شود. یعنی یک چهارم باقیمانده برای پدر و سه چهارم باقیمانده برای دختر.
نحوه تقسیم ارث میان مادر با یک دختر
چنانچه ورثه میت عبارت باشند از مادر وی به همراه یک دختر مرحوم، یک ششم از ارثیه به مادر و یک دوم به دختر به ارث می رسد.
نحوه تقسیم ارث میان پدر و مادر با یک دختر
در صورتیکه ورثه متوفی عبارت باشند از پدر و مادر مرحوم و یک دخترش، یک ششم اموال، به پدر، یک ششم به مادر و یک دوم به دختر می رسد و باقیمانده اموال نیز به نسبت سهمشان بینشان تقسیم می شود.
نحوه تقسیم ارث میان پدر و مادر و چند دختر
چنانچه ورثه متوفی عبارت باشند از پدر یا مادر به همراه چند دختر، نحوه تقسیم به این شکل است که یک ششم از ارث به پدر یا مادر (هر کدام که وجود داشته باشند) و دو سوم نیز به دختران می رسد که میبایست میان خود تقسیم کنند. در این حالت برخلاف حالت های بالا، چیزی از ارث باقی نمی ماند که بخواهیم اضافه بر سهمشان بینشان تقسیم نماییم.
سهم دختر از زمین کشاورزی
طبق آنچه که در قانون آمده، تمامی وراث در تمامی زمین‌های موروث به نسبت دو سهم پسر و یک سهم دختر شریک می‌باشند. در کل، زمین کشاورزی هر مقدار که باشد، مابین فرزندان به نسبت سهم‌الارثشان که دختران نصف پسران می‌باشد، ارث می‌برند.
همچنین دختران می‌توانند اجرت‌المثل سال‌های تصرف و منافع حاصل از آن را از پسران مطالبه کنند. در مورد حفر چاه هم این مسئله را بهتر است بدانیم که حفر چاه جدید بر مالکیت نیست. اگر چاه حفر شده، صرفاً متعلق به زمین کشاورزی مورد نظر باشد، می‌توانند هزینه حفر را به نسبت قدرالسهم وراث مطالبه کنند. ولی اگر آنچه به آن زمین کشاورزی مربوط نباشد، چاه، متعلق به حفر کنندگان آن می‌باشد. همچنین اگر تقسیم نامه بین وراث وجود نداشته باشد، آنها می‌توانند دادخواست تقسیم ترکه بدهند.
ارث و موانع آن
ارث در صورتی به فرزند دختر یا پسر تعلق می گیرد که اولا متوفی دارای مال باشد و از بدهی ها و دیونش مالی باقی بماند و ثانیا هیچ کدام از موانع ارث در او نباشد.
موانع ارث از قرار زیر است:
قتل: یکی از مواردی که موجب انگیزه قاتل برای ارث بردن می باشد قتل پدر یا مادر برای بردن ارث می باشد. قانون گذار برای جلوگیری از قتل های این چنینی با انگیزه مالی قتل را مانع ارث دانسته و در صورت قتل، قاتل ارث نمی برد.
کفر: کافر از مسلمان ارث نمی برد. اگر میان ورثه مسلمان همه کافر باشند و فقط یک نفر مسلمان باشد او همه ی ارث را می برد حتی اگر جز طبقه پایینتر ارث باشد.
ولادت ناشی از زنا: دختر یا پسری که مادر و پدر آن ها ازدواج شرعی انجام نداده اند از آنها ارث نمی برند.
لعان: معنای لعان نفرین زن و شوهر نسبت به هم می باشد. به این صورت است که مرد به همسر خود اتهام زنا می زند و در محضر دادگاه قیام می کند و می گوید که خدا را شاهد می گیرم که در ادعای خود صادق هستم و لعنت خدا به من اگر دروغ بگویم و در مقابل زن قیام می کند و می گوید: به خدا سوگند که دروغ است که مرد در ادعای خود صادق نیست و اگر راست بگوید خدا مرا لعنت کند.
بعد از لعان ازدواج و محرمیت از بین می رود و فرزند به دنیا آمده نیز از پدری که او را نفی می کند ارث نمی برد.
سوالات متداول درباره سهم الارث دختر و پسر
1- اگر متوفی تنها یک دختر داشته باشد و غیر از او وارث دیگری نباشد نحوه تقسیم ارث چگونه خواهد بود؟
در این صورت دختر متوفی تمامی اموال ماترک را به ارث خواهد برد.
2-در صورتی که متوفی چند دختر داشته و وارث دیگری نداشته باشد، ماترک او چگونه تقسیم خواهد شد؟
در این حالت تمام اموال به جامانده بین دختران به صورت مساوی تقسیم می‌شود.
3- در صورت وجود فرزندان دختر و پسر تقسیم ارثیه چگونه خواهد بود؟
در این صورت فرزندان پسر دو برابر فرزندان دختر ارث می‌برند.
