تالیف: محبوبه شاحسینی
کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم‌شناسی
عضو هیات مدیره موسسه حقوقی رهپویان آتی‌نگر
مقدمه
وقتی متون مختلفی که در مورد جرم کلاهبرداری نوشته شده‌اند را مطالعه می‌کنید در قسمت مربوط به مجازات کلاهبرداری یکی از پربسامدترین ترکیباتی که به آن برمی‌خورید، رد مال است. اما رد مال چیست و اجرای آن به چه صورت است؟ اگر این نوشته را تا انتها بخوانید با تعریف حقوقی رد مال و انواع آشنا خواهید شد و در نهایت متوجه می‌شوید که: « رد مال در کلاهبرداری یعنی چه؟ » و در نهایت هم از برخی نکات مهم در مورد ان اطلاع خواهید یافت.
قبل از آنکه به موضوع رد مال در کلاهبرداری بپردازیم ابتدا لازم است تعریف حقوقی جرم کلاهبرداری را بدانید و با ارکان سه گانه‌ی آن آشنا شوید:
کلاهبرداری یعنی چه؟
کلاهبرداری را به شکل خیلی ساده و کلی میتوان به این شکل تعریف کرد: « بردن مال دیگری از طریق توسل توام با سوءنیت به وسایل یا عملیات متقلبانه» همانطور که از تعریف هم پیداست یکی از ضروریات تحقق جرم کلاهبرداری توسل به وسایل متقلبانه برای فریب مالباخته است؛ یا آن طور که در بسیاری از متون حقوقی به ان اشاره میشود کلاهبردار باید مرتکب «مانور متقلبانه» شود.
استفاده از اصطلاح «مانور متقلبانه» در تعریف جرم کلاهبرداری باعث میشود که تشخیص آن مشکل شود. مثلا خیلی‌ها تصور می‌کنند که دادن یک وعده‌ی واهی از طریق یک دروغ ساده به منظور بردن مال دیگری مصداق «مانور متقلبانه» است و بنابراین آن شخص را کلاهبردار تلقی می‌کنند. در حالی که این دروغ ساده را نمی‌توان مصداق «مانور متقلبانه» در نظر گرفت.
کلاهبرداری از جمله‌ی جرایم مقید است در نتیجه شرط تحقق آن حصول نتیجه خاص «بردن مال دیگری» است. حصول این نتیجه‌ی خاص مستلزم تحقق موارد زیر می‌باشد:
- ورود ضرر مالی به قربانی
- انتفاع مالی کلاهبردار یا شخص مورد نظر او
جرم کلاهبرداری تنوع بالایی دارد و در اشکال مختلف وقوع می‌یابد. مثلا یکی از رایج‌ترین کلاهبرداری‌هایی که امروزه دامن خیلی‌ها را گرفته، کلاهبرداری اینترنتی است. همچنین در بعضی موارد، کلاهبردار به تنهایی و در برخی موارد با کمک فرد دیگری اقدام به ارتکاب جرم می‌کند که در مورد دوم مساله معاونت در جرم کلاهبرداری پیش می‌آید.
کلاهبرداری همچنین موارد بسیار گسترده‌ای را در برمی‌گیرد با این حال تعداد زیادی از موارد کلاهبرداری در قالب معاملات دیده شده است.
ارکان کلاهبرداری و عناصر تشکیل‌دهنده آنها
مانند بسیاری از دیگر جرایم، سه عنصر قانونی، مادی و معنوی مورد نیاز است تا جرم کلاهبرداری شکل بگیرد.
عنصر قانونی در ارکان جرم کلاهبرداری
ارکان جرم کلاهبرداری، ماده 1 قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا، اختلاس و ارکان جرم کلاهبرداری مصوب ۱۵ آذر سال ۱۳۶۷ توسط مجمع تشخیص مصلحت نظام به انضمام دو تبصره‌ی آن می‌باشد.
عنصر مادی در ارکان جرم کلاهبرداری
برای صحبت در مورد عنصر مادی در ارکان جرم کلاهبرداری میتوان دو عنوان فرعیِ «رفتار مادی» و «اوضاع و احوال و شرایط ضروری برای تحقق کلاهبرداری» را مورد بررسی قرار داد:
الف) رفتار مادی: برای اینکه رفتاری را به عنوان رفتار مجرمانه در جرم کلاهبرداری طلقی کنیم آن رفتار باید به صورت فعل مثبت تحقق یابد.
برای اینکه به درستی متوجه این تعریف شوید باید معنی فعل مثبت را بدانید؛ منظور از فعل مثبت انجام دادن عمل است که در مقابل ترک فعل یا امتناع و سرباززدن از انجام عمل قرار می‌گیرد. بنابراین ترک فعل حتی در صورتی که سوءنیت در پشت آن پنهان باشد، عنصر مادی جرم کلاهبرداری شناخته نمی‌شود.
به عنوان مثال اگر شخص الف با کمک وسایل متقلبانه، خود را فردی بانفوذ معرفی کند و از این طریق شخص ب را بفریبد، و با این روش مبلغی از او دریافت کند، میتوان گفت که شخص الف مرتکب کلاهبرداری شده است؛ چرا که در واقعیت شخص الف آن شخصی نیست که خود را معرفی کرد بنابراین عملی که او انجام داده فعل مثبت و از مصادیق جرم کلاهبرداری است.
ب) اوضاع و احوال و شرایط ضروری برای تحقق کلاهبرداری
برای اینکه کلاهبرداری محقق شود، سه شرط زیر دارای اهمیت می‌باشند:
تقلبی بودن وسایلی که فرد کلاهبردار آنها را به منظور فریب دیگری / دیگران به کار می‌برد.
فریب خوردن قربانی به شرط اینکه از متقلبانه بودن وسایل – استفاده شده در کلاهبرداری – اطلاع نداشته باشد.
تعلق مال برده‌شده به دیگری / دیگران.
عنصر روانی در ارکان جرم کلاهبرداری
ارکان جرم کلاهبرداری با عناصر قانونی و مادی و بدون یک عنصر دیگر کامل نمی‌شوند؛ این عنصر سوم عنصر روانی است که در بسیاری از موارد تحت عنوان «سوء نیت» از آن یاد میشود.
عنصر روانی یا سوء نیت را میتوان به دو نوع تقسیم کرد: سوء نیت عام و سوء نیت خاص.
سوء نیت عام به طور کلی به عامد بودن مرتکب در توسل به وسایل متقلبانه اطلاق میشود؛ به بیان دیگر مرتکب باید قصد داشته باشد که اعمال مادی فیزیکی ذکر شده را مرتکب شود.
سوء نیت خاص اما به قصد مرتکب برای بردن مال دیگری / دیگران گفته میشود.
مجازات کلاهبرداری
ماده 1 تا 7 قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا و اختلاس و کلاهبرداری به بیان مجازات جرم کلاهبرداری پرداخته است. باید گفت میزان مجازات تعیین شده برای جرم کلاهبرداری باتوجه به نوع جرم؛ شرایط وقوع آن وعوامل مخففه و مشدده، تفاوت دارد.
برای صحبت در مورد مجازات جرم کلاهبرداری ابتدا و در یک تقسیم بندی کلی میتوان آن را در دو دسته ساده و مشدد قرار داد که در ادامه هریک به اختصار بیان شده‌اند:
مجازاتی که در جرم کلاهبرداری ساده برای کلاهبردار در نظر گرفته شده است عبارت است از: حبس به مدت 1 تا 7 سال و جزای نقدی معادل مال برده شده و رد اصل مال به صاحب آن
در جرم کلاهبرداری مشدد کلاهبردار به حبس از ۲ تا ۱۰ سال و جزای نقدی معادل مال برده شده و رد اصل مال به صاحب آن و انفصال از خدمات دولتی به نحو دائم (اگر کلاهبردار کارمند دولت باشد) محکوم میشود.
رد مال در کلاهبرداری یعنی چه؟
همانطور که دیدید در مجازات هر دو نوع کلاهبرداری یعنی هم در کلاهبرداری ساده و هم در کلاهبرداری مشدد یکی از مجازات‌هایی که برای کلاهبردار در نظر گرفته شده است « رد مال» است. در ادامه این نوشته « رد مال» را تعریف می‌کنیم و در نهایت به این بحث می‌رسیم که رد مال در کلاهبرداری یعنی چه؟
اگر فردی مالی که در مالکیت دیگری است را به روش‌های غیر قانونی یا بدون اجازه‌ی مالک تصرف کند، مالک می‌تواند از متصرف غیرقانونی شکایت کند. بعد از شکایت مالک موضوع در دادگاه بررسی میشود و دادگاه در حکمی که می‌دهد متصرف غیر قانونی را محکوم به رد مال می‌کند. معنی این حکم این است که فردی که مال دیگری را به طور غیر قانونی برداشته یا همان متصرف غیرقانونی به غیر از جبران خسارت و ضرری که به دیگری زده است باید مال را هم به صاحب اصلی آن بازگرداند. بنابراین میتوان گفت در تعریف بسیار ساده رد مال همان برگرداندن مال است.
حال اگر متصرف غیرقانونی با «توسل توام با سوءنیت به وسایل یا عملیات متقلبانه» مال دیگری را برده باشد یا در واقع تصرف کرده باشد، این متصرف غیرقانونی در واقع مرتکب جرم کلاهبرداری شده است و مطابق با قانون مجازات جرم کلاهبرداری، محکوم به رد مال به صاحب آن می‌باشد.
اما یکی از موارد ابهام و پیچیدگی در مساله‌ی رد مال این است که اگر اصل مال از بین رفته باشد به طوری که برگرداندن آن ممکن نباشد، چه راهکاری باید در پیش گرفت؟
رد اصل مال در کلاهبرداری یعنی چه؟
برای توضیح بهتر این مساله میتوان از یک مثال ساده استفاده کرد؛ فرض کنید که فردی با مانور متقلبانه یک گردن‌بند طلای قدیمی – که به طور موروثی به شما رسیده است – را از شما ببرد. بعد از اینکه شما از او در دادگاه شکایت کردید مسلما او به رد اصل مال محکوم میشود و باید علاوه بر جبران ضرر و زیان‌های ناشی از این کلاهبرداری، اصل گردن‌بند را به شما بازگرداند.
رد مثل مال در کلاهبرداری یعنی چه؟
حال فرض کنید که او این گردن‌بند را به اصطلاح آب کرده باشد و در واقع اصل مال را از بین برده باشد، به طوری که رد اصل مال غیرممکن باشد. در چنین شرایطی دادگاه او را به رد مثل مال و جبران ضرر و زیان‌های وارده محکوم می‌نماید؛ به این معنا که او باید جست‌وجو کند و یک گردن‌بند طلای دیگر درست عین همان گردن‌بند طلایی که از شما سرقت کرده است پیدا کند و آن را به شما برگرداند.
رد قیمی مال یا رد قیمت مال در کلاهبرداری یعنی چه؟
در برخی موارد ممکن است حتی برگرداندن مثل مال نیز برای مجرم ممکن نمباشد چرا که مثلا اگر در همین مثال گردن‌بند طلایی که وی از سما سرقت کرده‌است یک گردن‌بند قدیمی بوده باشد که نتوان مانند آن پیدا کرد، رد مثل مال غیر ممکن میشود. در چنین مواردی اگر غیرممکن بودن رد مثل مال برای دادگاه اثبات شود، دادگاه مجرم کلاهبردار را به رد قیمی مال یا رد قیمت مال و جبران نمودن ضرر و زیان وارده محکوم می‌نماید. رد قیمی مال یا رد قیمت مال قیمت مال هم به این معناست که محکوم باید معادل قیمت مال برده شده را به صاحب مال بپردازد.
چند نکته در مورد رد مال در کلاهبرداری
- رد مال در مورد فردی که مال مورد کلاهبرداری را خریداری نموده است نیز صدق می‌کند؛ یعنی کلاهبردار باید عوض دریافتی از خریدار را به او برگرداند.
برای ساده‌تر شدن این نکته میتوان از همان مثال گردن‌بند استفاده کرد. فرض کنید که شخص کلاهبردار بعد از اینکه گردن‌بند طلای شما را دزدیده است آن را به یک طلافروش فروخته باشد و در عوض آن مقداری پول از طلافروش گرفته باشد.
در این صورت این کلاهبردار علاوه بر اینکه محکوم به بازگرداندن اصل مال و جبران خسارات وارده به مال باخته میشود، باید پولی که در ازای فروش گردن‌بند مسروقه از خریدار دریافت نموده را نیز به او برگرداند.
- برای اینکه حکم رد مال بر علیه کلاهبردار صادر شود و او محکوم به رد مال شود، لازم نیست دادخواستی تنظیم شده و ارائه شود.
- در جرم کلاهبرداری رد مال در متن دادنامه‌ای که از محکمه صادر شده است به عنوان یکی از مجازات‌ها مورد حکم قرار می‌گیرد.
عدم رد مال در کلاهبرداری یعنی چه؟
یکی از مواردی که وقوع آن در مورد رد مال در کلاهبرداری بسیار محتمل است، عدم رد مال است. عدم رد مال در کلاهبرداری به طوی کلی به معنای این است که کلاهبردار بعد از اینکه در دادگاه محکوم شد نتواند اصل مال، مثل مال یا قیمت مال را به صاحبش برگرداند.
عدم رد مال در جرم کلاهبردرای باعث میشود که کلاهبردار تا یوم الادا یعنی تا تاریخی که مال را به صاحبش برگرداند در زندان بماند؛ یعنی حتی اگر سال‌های حبس تعزیری‌اش را هم بگذارند تا اصل مال، مثل مال یا قیمت مال را به صاحبش برنگرداند، نمی‌تواند از زندان آزاد شود. بنابراین میتوان گفت که به طور کلی نتیجه‌ی عدم رد مال به صاحبش در جرم کلاهبرداری، ادامه‌ی حبس و زندان برای مرتکب جرم کلاهبرداری است.
نکته‌ی بعدی اینکه رد مال در جرم کلاهبرداری جنبه حق الناسی دارد. بنابراین عفو یا گذشت یا عدول از آن به دست مقام قضایی ممکن نیست و این مقام در این زمینه صاحب اختیار نیست. یعنی حتی اگر بازگرداندن مال – به هر شکل – به صاحب مال برای مجرم کلاهبرداری به هر دلیلی – مثلا به دلیل عدم استطاعت مالی – ممکن نباشد، مقام قضایی نمی‌تواند در این زمینه کاری برای مجرم بکند و این صاحب مال است که در این زمینه مختار است.
اما اگر محکوم، استطاعت مالی برای رد مال نداشته باشد، حتی اگر تا زمانی که مال را به صاحبش بازنگرداند در زندان بماند، ر زندان ماندن کلاهبردار باعث نخواهد شد که مالباخته به مالش برسد. در چنین مواردی چه باید کرد؟
اعسار در رد مال در کلاهبرداری یعنی چه؟
همانطور که گفته شد بعد از اینکه مجرم کلاهبردار در دادگاه محکوم به رد مال شد ممکن است استطاعت مالی برای رد مال به صاحب مال را نداشته باشد. در چنین شرایطی اولین راه حل این است که مال باخته رد مورد اموال و دارایی‌های مجرم کلاهبردار تحقیق کند و هر مال یا دارایی‌ای که از او یافت را برای توقیف به دادگاه معرفی کند. در صورتی که او بتواند چنین کاری انجام دهد دادگاه از محل این اموال و دارایی‌ها، مالِ مالباخته را به او بازمی‌گرداند.
اما اگر کلاهبردار اموال یا دارایی‌هایی برای توقیف نداشته باشد چه باید کرد؟ در این صورت کلاهبردار می‌تواند ادعای اعسار کند. در سیستم حقوقی ایران اِعسار به وضعیت شخص حقیقی غیر تاجری اطلاق میشود که به دلیل عدم دسترسی به مال خود یا کافی نبودن دارایی‌اش، برای پرداخت بدهی‌ها و دیون یا هزینه‌ی دادرسی خود استطاعت کافی ندارد.
در صورتی که دادخواست اعسار محکوم به جرم کلاهبرداری مورد پذیرش دادگاه قرار گیرد یا به عبارتی اعسار او از رد مال برای دادگاه ثابت شود، دادگاه مرجم کلاهبردار را به رد مال به صورت اقساط محکوم می‌نماید. یعنی مالباخته می‌تواند به صورت اقساط مالِ برده شده را پس گیرد. لازم است به این نکته هم توجه کنید که نحوه‌ی قسط‌بندی – مبلغ هر قسط و مدت زمانی که طول می‌کشد تا اقساط به طور کامل پرداخت شوند – به عوامل مختلفی از جمله ارزش مالِ برده شده، توانایی مالی محکوم برای پرداخت اقساط و …. بستگی دارد و تصمیم گیری برای آن کاملا بر عهده‌ی قاضی پرونده می‌باشد.
رد مال در جرم کلاهبرداری پیش از صدور حکم
در بر خی موارد ممکن است که متهم پیش از صدور حکم چه در مرحله بدوی و چه پیش از صدور حکم قطعی در مرحله تجدیدنظر، نسبت به رد مال به صاحب مال اقدام کند. آخرین موضوعی که در این نوشته به آن می‌پردازیم مربوط به این است که در چنین شرایطی یعنی در شرایط رد مال در جرم کلاهبرداری پیش از صدور حکم چه اتفاقی خواهد افتاد؟ در بسیاری از موارد در این شرایط متهم می‌تواند رضایت شاکی یا همان مالباخته را جلب کند. حالا سوال اینجاست که رضایت شاکی در صورت رد مال در جرم کلاهبرداری پیش از صدور حکم چه تاثیری در روند پرونده خواهد داشت؟
برای پاسخ به این سوال باید مطابق با قوانین و مقررات جزایی در خصوص جرم کلاهبرداری تفکیک قائل شویم؛ ارزش و بهای مال مورد کلاهبرداری یا مقدار وجه یا مبلغی که مورد کلاهبرداری قرار گرفته مناط اعتبار و این تفکیک می‌باشد که در ادامه به توضیح بیشتر این مساله می‌پردازیم:
تاثیر رضایت شاکی در صورت رد مال در جرم کلاهبرداری پیش از صدور حکم
تاثیر رضایت شاکی در صورت رد مال در جرم کلاهبرداری پیش از صدور حکم به قابل گذشت بودن یا غیر قابل گذشت بودن جرم یا در اصل به وجه مورد کلاهبرداری بستگی دارد؛ به این صورت که:
الف. اگر مال مورد کلاهبرداری یعنی موضوع جرم بیش از ۱۰۰ میلیون تومان ارزش پولی داشته باشد، این جرم در زمره‌ی جرایم غیرقابل گذشت خواهد بود و بنابراین رضایت شاکی در صورت رد مال در جرم کلاهبرداری پیش از صدور حکم منجر به مختومه شدن پرونده نمی‌شود؛ اگرچه می‌تواند موجبات اعمال مقررات تخفیف برای مرتکب را فراهم نماید.
ب. در صورتی که ارزش پولی مال مورد کلاهبرداری یعنی موضوع جرم کمتر از ۱۰۰ میلیون تومان باشد، این جرم را میتوان جرم قابل گذشت محسوب نمود و در نتیجه رضایت شاکی پرونده خصوصا بر مبنای رد مال در جرم کلاهبردرای پیش از صدور حکم، می‌تواند موجب مختومه شدن پرونده و عدم صدور حکم محکومیت مرتکب شود.
به طور کلی میتوان گفت که اقدام به رد مال در جرم کلاهبرداری پیش از صدور حکم به نفع هر دو طرف است چرا که مالباخته به مال خود می‌رسد و اگر جرم از نوع جرایم قابل گذشت باشد از دردسر مراجعه به دادگاه و طی نمودن پروسه‌های حقوقی رهایی می‌یابد و متهم نیز مهم‌تر از خلاصی از دردسر عنوان شده، از مجازات حبس هم رها میشود.
و در صورتی که جرم از نوع جرایم غیر قابل گذشت باشد، مالباخته به مال خود می‌رسد و متهم نیز در مجازات خود از تخفیف بهره‌مند میشود.
موسسه حقوقی مهاجرتی رهپویان مهاجر آتی نگر یک هولدینگ است که علاوه بر مشاوران حقوقی جهت ارائه‌ی راهنمایی‌های حقوقی در زیرمجموعه‌ی مهاجرتی خود یعنی موسسه مهاجرتی رهپویان مهاجر با کارشناسانی مهاجرتی خود آماده پاسخگویی به سوالات مهاجرتی شما به خصوص اخذ اقامت دائم کانادا و استرالیا می‌باشد.
