حتما شما هم تاکنون کلمه‌ی «ربا» را شنیده‌اید. ربا از جمله جرائمی است که نام آن تقریبا به گوش همه ما خورده است این جرم ریشه در متون فقهی ما دارد و بر حرمت آن بارها تاکید شده است. همچنین در قانون مجازات اسلامی در بخش تعزیرات هم جرم انگاری شده است و به طور کلی می توان گفت که در حال حاضر، ضمانت اجرای محکمی بر آن واقع شده است. اگر برای شما هم سوال پیش آمده که ربا چیست و به چه کسی رباخوار می‌گویند؟ ربا چه انواعی دارد و مجازات آن چیست؟ همراه ما باشید تا پاسخ این سؤالات را برایتان بگوییم.
نزول به معنای ربا و حرام است در صورتی که مبلغی پول از فردی قرض کنید و در آن شرط شود که اضافه بر بازگشت پول، مبلغی اضافه به قرض دهنده بدهید ربا یا پول نزول به حساب می آید.
سود، بهره، ربا، نزول و کلماتی از این دست، همگی به یک معنا هستند؛ ربا در عرف عامه به این معنا است که در ازای دریافت مبلغی پول به عنوان قرض، مبلغی بیشتر به عنوان اصل و سود پول به صاحب مال داده شود. سود پول هم در عرف بازار، در ماه متفاوت است و برخی‌ها، از رباخواری به کسب پول و درآمدهای بیشتر می‌پردازند.
تعریف ربا
ربا توافق بین دو یا چند نفر، تحت هر قراردادی از قبیل بیع، قرض، صلح و امثال آن است که جنسی را به شرط اضافه با همان جنس مکیل و موزون معامله کرده یا زاید بر مبلغ پرداختی، دریافتت کند. (مکیل و موزون بودن به این معنا است که مورد معامله به طور معمول با وزن کشی یا پیمانه گیری، خرید و فروش شود.)
انواع ربا
به لحاظ اصطلاحی ربا به سه نوع ربای قرضی، ربای جاهلی و ربای معاملی تقسیم میشود.
ربای قرضی
کسی که قرض می دهد، شرط کند زیادتر از مقدرای که می دهد بگیرد، حال این زیادتی ازنوع زیادتی عینی باشد مثل اشخاصی که مبلغی می گیرند و در برابر، هر ماه سودی به آنان می دهند بدون اینکه تحت یکی از عقود انجام گیرد، بلکه براساس توافق طرفین باشد، این نوع معاملات حرام و ربا محسوب می شود.
در تعریف و حرمت ربای قرضی، اختلافی میان فقهای اسلام اعم از شیعه و سنی نیست و وجود هم‌زمان سه شرط در تحقق این نوع ربا ضروری است که عبارتند از:
– قرض‌بودن معامله
– وجود زیاده
– شرط‌بودن پرداخت زیاده. لذا اگر در معامله‌ای هر یک از این شروط وجود نداشته باشد، ربای قرضی اتفاق نخواهد افتاد.
ربای جاهلی یا ربا در دِین
ربای جاهلی (ربا در دین) عبارت است از افزایش در حق (دین) در مقابل افزودن طرف دیگر به مهلت پرداخت. یعنی به بدهکار برای پرداخت دینش مهلت داده شود و در مقابل این مهلت داده شده، زیادی از او گرفته شود. مانند آنکه کسی جنسی را نسیه خریداری کند و با رسیدن موعد پرداخت بهای آن به دلیل عدم توانایی در پرداخت بدهی از فروشنده بخواهد در ازای افزایش بهای کالا، زمان پرداخت آن را به تاخیر بیاندازد. در این صورت پس از فرارسیدن سررسید دوم، بدهکار بایستی هم اصل بدهی و هم مقدار اضافه (به عنوان ربا در مقابل تمدید مدت) را پرداخت کند.
ربای معاملاتی
ربای معامله ای ربایی است که یکی از دو چیز مثل هم، با زیادۀ عینی، به مثل دیگر فروخته شود، مانند فروختن یک کیلو از گندم به دو کیلو ازآن، برای تحقق ربای معاملی دو شرط لازم است:
– کالاهایی که با همدیگر مبادله می شوند از یک جنس و نوع باشند.
– آنچه مبادله میشود از نوع کالاهای مکیل یا موزون باشد.
در ربای معاملاتی، منظور خرید و فروش دو جنس یکسان اما نا متناسب در برابر هم است. مثلا یک طرف 10 کیلو برنج طارم درجه یک را در ازای دریافت 20 کیلو برنج طارم درجه یک معامله می‌کند. یا ده هزار گردوی تویسرکانی را با 15 هزار گردوی تویسرکانی معاوضه می‌کند؛ این نابرابری معامله، ربای معاملی یا همان معاملاتی گفته میشود.
در قانون مجازات اسلامی و به طور خاص در ماده 595 به انواع ربا اشاره ای نشده است اما قانونگذار در بند 1 ماده 1 قانون نحوه اجرای اصل 49 قانون اساسی (مصوب 1363) در تعریف ربا و انواع آن مقرر داشته است که «ربا بر دو نوع است: الف – ربای قرضی و آن بهره ای است که طبق شرط یا بنا بر روال، مقرض از مقترض دریافت نماید. ب – ربای معاملی و آن زیاده ای است که یکی از طرفین معامله زائد بر عوض یا معوض از طرف دیگر دریافت کند به شرطی که عوضین، مکیل یا موزون و عرفاً یا شرعاً از جنس واحد باشند.»
لازم به ذکر است که ربا به وسیله‌ی پرداخت و دریافت سود اضافی محقق می‌گردد که در معاملات ربوی این شرط دارای اجزائی ضروری است و درصورتی که عمل ارتکابی فاقد یکی از اجزاء ذیل باشد از شمول ربا و ماده‌ی ۵۹۵ قانون مجازات اسلامی خارج میشود:
۱. توافق و تراضی طرفین
به این معنی که بلافاصله و هم‌زمان با انعقاد قرارداد و دریافت مبلغ موردنظر، طرفین صریحا یا ضمنا با هم توافق کنند که سود اضافه‌ای که به مبلغ اصلی قرض تعلق می‌گیرد، چه مقدار و در چه سررسیدی باشد. درغیراینصورت، اگر علاوه‌بر مبلغ موردقرض، مقترض (کسی که مبلغی را قرض می‌گیرد) به‌صورت کاملا اختیاری و آزادانه مبلغ اضافه‌ای را به مقرض (کسی که به دیگری چیزی را قرض می‌دهد) پرداخت کند، چنین عملی ربا تلقی نمی‌شود.
۲. شرط مازاد
وجود این شرط برای تحقق ربا ضروری است و مقدار شرط مازاد باید به‌صورت کاملا قابل‌توجهی باشد که به اقتصاد فرد لطمه وارد کند.
۳. قبض و اقباض سود اضافی
به معنی دادن و گرفتن سود اضافی می‌باشد. درغیراینصورت حتی با پرداخت ربا دهنده، درصورتی که به قبض ربا گیرنده نرسد حتی در صورت توافق بر شرط اضافه در معامله‌ی ربوی، ربا محقق نمی‌شود. اهمیت این شرط تا جایی است که صرف دریافت سند پرداخت وجه مازاد (مانند اعطای وکالت فروش منزل ربا دهنده به ربا گیرنده یا دریافت چک و سفته) بدون اخذ و قبض‌وجه یا مال موردنظر ربا تحقق پیدا نمی‌کند.
ربا در قانون ایران
«ربا» در اسلام حرام بوده و هرگونه توافق ربوی بین ربادهنده، رباگیرنده و کسی که معامله ربوی را واسطه میشود، باطل و بلااثر دانسته شده است. ربا از گناهان کبیره محسوب میشود و از آن به عنوان جنگ با خدا یاد شده است؛ چرا که رباخواری باعث لطمه و ضربه‌های سنگین به اقتصاد جامعه میشود و به واسطه‌ی ربا گروهی از افراد جامعه با دریافت این سود اضافی، مبلغ کلانی را بدون هیچ دلیل موجه و کار و تلاش به دست می‌آورند و گروهی دیگر دچار رکود اقتصادی خواهند شد که عدم توازن در جامعه را در پی دارد.. از نظر حقوقی، قرارداد ربا بین طرفین، باطل است و اگر طرفین به تعهدات خود عمل نکنند، به دلیل «نامشروع بودن جهت معامله» طبق ماده 190 قانون مدنی، این معامله صحیح نیست. فراتر از جنبه حقوقی، از نظر کیفری هم، اگر معامله ربوی بین طرفین اثبات شود، قانونگذار آن را جرم دانسته است.
بر اساس ماده 595 قانون مجازات اسلامی، «هر نوع توافق بین دو یا چند نفر تحت هر قراردادی از قبیل بیع، قرض، صلح و امثال آن جنسی را با شرط اضافه با همان جنس مکیل و موزون معامله نماید و یا زاید بر مبلغ پرداختی، دریافت نماید ربا محسوب و جرم شناخته میشود. مرتکبین اعم از ربادهنده، رباگیرنده و واسطه بین آنها علاوه بر رد اضافه به صاحب مال به شش ماه تا سه سال حبس و تا 74 ضربه شلاق و نیز معادل مال مورد ربا به عنوان جزای نقدی محکوم می گردند.» به بیان دیگر، قانونگذار برای سه دسته از افراد مجازات تعیین کرده و آن ها را مجرم دانسته است. اول کسی که ربا می‌دهد، دوم کسی که ربا می‌گیرد و سوم کسی که واسطه بین رباگیرنده و ربادهنده میشود.
ماده 595 قانون مجازات اسلامی:
هر نوع توافق بین دو یا چند نفر تحت هر قراردادی از قبیل بیع، قرض، صلح و امثال آن جنسی را با شرط اضافه با همان جنس مکیل و‌موزون معامله نماید و یا زائد بر مبلغ پرداختی، دریافت نماید ربا محسوب و جرم شناخته میشود مرتکبین اعم از ربادهنده، رباگیرنده و واسطه بین آنها علاوه بر رد اضافه به صاحب مال به شش ماه تا سه سال حبس و تا (74) ضربه شلاق و نیز معادل مال مورد ربا به عنوان جزای نقدی محکوم میگردند.
تبصره1- در صورت معلوم نبودن صاحب مال، مال مورد ربا از مصادیق اموال مجهول‌المالک بوده و در اختیار ولی فقیه قرار خواهد گرفت.
تبصره 2 – هر گاه ثابت شود ربادهنده در مقام پرداخت وجه یا مال اضافی مضطر بوده از مجازات مذکور در این ماده معاف خواهد شد.
تبصره 3 – هر گاه قرارداد مذکور بین پدر و فرزند یا زن و شوهر منعقد شود یا مسلمان از کافر ربا دریافت کند مشمول مقررات این ماده نخواهد بود.
مجازات جرم ربا
مطابق سطر انتهایی ماده ۵۹۵ قانون مجازات اسلامی، مرتکبین، اعم از ربا دهنده، ربا گیرنده و واسطه‌ی بین آنها به مجازات های زیر محکوم می شوند:
الف- رد اضافه به صاحب مال
ب- شش ماه تا سه سال حبس
ج- تا ۷۴ ضربه شلاق
د- پرداخت جزای نقدی معادل مال مورد ربا
استثنائات جرم بودن ربا
در موارد زیر ربا جرم نیست و قابل پیگیری حقوقی و قضایی نیز نمی باشد:
الف) ربا بین زن و شوهر: تبصره‌ی ۳ ماده‌ی ۵۹۵ مقرر می دارد:«هرگاه قرارداد مذکور بین پدر و فرزند یا زن و شوهر منعقد شود، مشمول مقررات این ماده نخواهد بود.» البته در خصوص ازدواج دایم و موقت دو نظر وجود دارد: عده‌ای معتقدند که در ربا بین زن و شوهر، عقد دائم یا منقطع تفاوتی وجود ندارد و عده‌ای دیگر این استثناء را فقط مخصوص عقد دائم می‌دانند.
ب) اضطرار: طبق تبصره‌ی ۲ ماده‌ی ۵۹۵ قانون مجازات اسلامی «هرگاه ثابت شود ربادهنده در هنگام پرداخت وجه یا مال اضافی مضطر بوده است، از مجازات مذکور در این ماده معاف خواهد شد.» مثلا چنانچه فرد به دلیل مشکلات مالی یا تهدید طرف مقابل، اقدام به پرداخت وجه اضافی نموده باشد که باید اظطرار (مجبور بودن) وی ثابت شود.
ج) دریافت ربا توسط فرد مسلمان از کافر: مطابق تبصره ۳ ماده ۵۹۵ قانون مجازات اسلامی”که مقرر می دارد”… یا مسلمان از کافر ربا دریافت کند مشمول مقررات این ماده نخواهد بود.”لذا این حالت نیز از شمول مجازات ربا خارج می شود.
جاره و… است و اگر شرایط شرعی در آن رعایت شود اشکالی ندارد.
نحوه ى شکایت از جرم ربا و ربا خوارى
پروندهاى جرم ربا که موضوع آنها دعاوى کیفرى هستند. همانند دیگر دعاوى ابتدا باید طرح شکایت بشود. وکیل جرم ربا بیان مى کند: نحوه ى شکایت از جرم ربا و ربا خوارى به این شکل مى باشد:
۱- شاکى باید دادخواست (عادى) تنظیم کند مبنى بر اینکه خواستار تعقیب و مجازات مرتکب مى باشد.
۲- شکایت از طریق دادخواست عادى در دادسراى عمومى انجام مى شود.
۳- شاکى باید اسناد و مدارک لازم را ارائه کند. و سپس شهود و افرادى که از این موضوع اطلاع دارند را به دادسرا معرفی کند..
۴- تنظیم شکواییه با ارائه تمامى مدارک لازم به دادسراى عمومى محل وقوع جرم انجام مى شود.
۵- اثبات جرم ربا توسط شاکى صورت گیرد.
تاثیر مرور زمان بر جرم ربا
مرور زمان بر جرم ربا تاثیری ندارد به این معنى که مرور زمان در برخى از دعاوى که از زمان شکایت آنها مى گذرد (براى یکسرى از دعاوى زمان معین وجود دارد.) دادگاه دیگر به آنها رسیدگى نمى کند در واقع شامل قاعده ى مرور زمان شده است.اما یکسرى از جرایم حتى با گذشت زمان طولانى باز به آنها رسیدگى مى شود. مانند جرم ربا، چون جرم ربا از دسته جرایم حدى است. جرایم حدى مشمول مرور زمان نمى شوند.
سخن پایانی
همان گونه که می دانید جرم ربا در کشور ما رواج زیادی دارد و با توجه به حساسیت آن بهتر است آگاهی درباره آن داشته باشید. در قانون مجازات اسلامی، ربا جرم بوده و مرتکبان این عمل مجرم معرفی می شوند به همین دلیل در راستای مقابله با وقوع جرم ربا در کشور و شیوع این رفتارهای نامشروع در جامعه، مجازاتی درخور این جرم تعیین شده است. در این راستا، ما در این مقاله برای شما توضیح دادیم که جرم ربا چیست و قانون چگونه با این مجرمان برخورد خواهد کرد. هدف از این کار، آگاهی سازی هر چه بیشتر به مردم در جهت جلوگیری از وقوع جرم های ناخواسته این چنینی در جامعه است.
