دیه و ارش از جمله مجازات‌های مالی است که قانون معمولا برای جبران خسارات بدنی در نظر گرفته است. اما این دو مجازات تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند و هر کدام کیفری جداگانه محسوب می‌شوند. به عنوان مثال جبران خسارت قطع شدن یک دست نصف یک دیه کامل است اما، دیه پاره شدن یک تار عصبی دست در قانون اعلام نشده است. در خصوص جبران این نوع خسارت قاضی دادگاه، به نظریه کارشناسی پزشکی قانونی رجوع می‌کند. در این مقاله به بررسی تفاوت‌هایی که بین دیه و ارش وجود دارد و همچنین نوع و میزان خسارت دیه در قانون اسلامی پرداخته شده است .
ماهیت دیه
در قانون مجازات اسلامی، دیه به عنوان مجازات مالی تعیین شده است .در صورتی که شخص جراحاتی را به دیگری وارد کند خواه این جراحات منجر به قتل عمد، غیر عمد و یا موجب نقص و آسیب به اعضای بدن شخص شود، ضارب ، به پرداخت دیه محکوم می شود که میزان آن در قانون مشخص شده است. شایان ذکر است در مواردی که جانی مشخص نیست و فرد به قتل رسیده باشد، دیه از بیت المال پرداخت می‌شود.
انواع دیه
دیه قتل :
دیه اعضای بدن :
دیه منافع اعضاء :
دیه جراحات :
ارش چیست و چگونه محاسبه می‌شود؟
قانون، در مواردی که جنایتی صورت گیرد و دیه خاصی برای آن تعیین نشده باشد ، مبلغی با نظر کارشناس تعیین می‌شود که به آن ارش جنایت می گویند. هر جنایتی که روی دهد و دیه معینی برای آن تعیین نشده باشد، جانی باید مبلغی را تحت عنوان ارش بپردازد.
تفاوت دیه و ارش
۱. نوع و میزان دیه در قانون مشخص است ولی میزان خسارت ارش در قانون تعیین نشده است.
۲. در عمل، ارش بیشتر از دیه کاربرد دارد. دیه برای اعضای خاصی از بدن مانند دست، پا، دندان، استخوانها، بعضی جراحات وارده به سر و صورت و… تعیین شده است در حالی که صدمات عمد و غیر عمد وارده بر بدن اشخاص متعدد است که ناگزیر باید «ارش» تعیین شود.
۳. دیه هم نسبت به جراحات و نقص اعضای بدن و هم نسبت به قتل تعیین می‌شود. در حالی که ارش فقط نسبت به جراحات است.
۴. مقدار دیه در زن و مرد متفاوت ولی ارش بین زن و مرد یکسان است.
موارد تعیین دیه و ارش
در برخی از موارد ممکن است که جراحات وارده، متعدد باشد و علاوه بر دیه، ارش هم در نظر گرفته شود. در ادامه به مواردی که قانون شخص محکوم به پرداخت هر دو است اشاره می شود.
• هرگاه در اثر پاره کردن پرده گوش، شنوایی فرد نیز از بین برود یا کاهش پیدا کند.
• در مواردی که قطع نخاع موجب نقص عضو دیگر شود.
• هرگاه در اثر وارد کردن شی تیز، بدن مجروح شود و اعضای درونی هم آسیب ببیند.
• جنایتی که موجب تورم در سر و صورت شود و رنگ پوست آن هم تغییر کند.
نوع و میزان خسارت دیه در قانون اسلامی چگونه محاسبه می‌شود؟
در قسمت قبل به تعریف مختصری از دیه به عنوان یکی از مجازات های پیش بینی شده در قانون مجازات اسلامی پرداخته شد؛ با این حال نکته مهمی که در ارتباط با دیه وجود دارد ، نرخ و مبلغی از دیه است که برای مجرم تعیین شده و وی محکوم به پرداخت آن می باشد .
بررسی این موضوع یعنی نرخ و میزان دیه کامل انسان ، از آن جهت مهم و ضروری است که مبلغ و نرخ دیه در هر سال با سال قبل تفاوت دارد ؛ چرا که تورم موجود در کشور نیز اقتضا می‌کند همه ساله نرخ دیه مشخصی تعیین شود که تنها برای همان سال قابل اعمال است .
در همین راستا، نرخ قیمت دیه کامل انسان در هر سال طبق نظر کارشناسان و با توجه به درصد تورمی که از سوی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران اعلام می شود ، تعیین شده و در اختیار رئیس قوه قضاییه قرار می گیرد که رئیس قوه قضاییه نیز آن را به اطلاع عموم می‌رساند.
محاسبه دیه هر ساله توسط قوه قضائیه انجام می‌شود و در ابتدای سال میزان دیه ماه عادی و ماه حرام هر سال و با توجه به درصد تورمی که از سوی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران اعلام می شود ، تعیین می شود. میزان دیه در ماه های عادی و ماه های حرام متفاوت می‌باشد.
تغلیظ دیه
در اسلام برخی مکان‌ها و زمان‌ها حرمت خاصی دارد و مسلمان‌ها حق ندارند در آن زمان و مکان به کسی آسیب برسانند و در صورت بروز آن، سخت‌تر مجازات می‌شوند و به عبارت حقوقی، جریمه آنها تغلیظ یا تشدید می‌شود. در قانون مجازات این مورد شامل چهار ماه قمری است. یعنی اگر در یکی از ماه‌های رجب، ذیقعده، ذیحجه و محرم دست به جنایت بزند به رقم دیه پرداختی یک‌سوم اضافه می‌شود. این مورد درباره همه انواع قتل صدق می‌کند.
نکته: معیار آغاز و پایان ماه‌های حرام، مغرب شرعی است، به عبارت دیگر ماه رجب از مغرب شرعی روز آخر ماه جمادی الثانی آغاز و با مغرب آخرین روز ماه رجب پایان می‌یابد.
نحوه محاسبه دیه
میزان دیه‌ای که باید پرداخت شود بر اساس عوامل مختلفی متفاوت است که مختصرا به آنها اشاره می‌کنیم.
۱. بر اساس نوع صدمه
هرگاه آسیبی که از طرف جانی به قربانی وارد شده است باعث سلب حیات (مرگ) شود میزان دیه‌ای که پرداخت می‌شود در مقایسه با حالتی که موجب مرگ نشده اما آسیبی به یکی از اعضا یا منافع او وارد کرده است یا موجب جراحتی در بدن او شده، متفاوت است.
۲. بر اساس جنسیت
یکی دیگر از عوامل مهمی که در تعیین میزان دیه نقش بسزایی دارد جنسیت قربانی است.
بر اساس قانون، دیه‌ی قتلِ زن، نصف دیه‌ی مرد مسلمان است و در اعضا و منافع تا کمتر از ثلث دیه‌ی کامل مرد یکسان است و چنانچه ثلث یا بیشتر شود دیه‌ی زن به نصف تقلیل می‌یابد. به بیان ساده‌تر تا زمانی که دیه‌ی زن در جنایت بر اعضا و منافع کمتر از یک‌سوم دیه‌ی کامل باشد دیه‌ی زن و مرد برابر است اما زمانی که میزان دیه یک‌سوم یا فراتر رود دیه‌ی زن به نصف دیه‌ی مرد کاهش پیدا می‌کند؛ اما قانونگذار در قانون جدید برای رفع چنین تبعیضی تبصره‌ای وضع نموده است که به موجب آن در تمام جنایاتی که مجنی‌علیه مرد نیست مابه‌التفاوت دیه تا سقف دیه‌ی کامل مرد از صندوق تأمین خسارت‌های بدنی پرداخت می‌شود.
۳. بر اساس زمان و مکان ارتکاب جرم
مطابق قانون مجازات اسلامی، هرگاه اقدام مرتکب و فوت مجنی‌علیه هر دو در ماه‌های حرام (محرم، رجب، ذی‌القعده و ذی‌الحجه) یا در محدوده‌ی حرم مکه‌ی مکرمه واقع شود خواه جنایت عمدی باشد یا غیرعمدی، علاوه بر دیه‌ی نفس، یک‌سوم به اصل دیه افزوده می‌شود. به این امر تغلیظ دیه می‌گویند. سایر مکان‌های مقدس و متبرک و سایر زمان‌ها مشمول حکم تغلیظ دیه نیست.
فلسفه‌ی تغلیظ دیه حفظ حرمت ماه‌های حرام و حرمت اماکن مقدسه است. به‌طور مثال چنانچه شخصی در ماه محرم اقدام به کشتن انسانی نماید علاوه بر پرداخت اصل دیه‌ی کامل باید یک‌سوم دیه را نیز بپردازد. (دیه‌ی کامل+ یک‌سوم دیه‌ی کامل)
لازم به ذکر است که در حکم تغلیظ دیه، تفاوتی میان بالغ و غیر بالغ، زن و مرد، مسلمان و غیرمسلمان نیست. همچنین در مواردی که عاقله یا بیت‌المال مسئول پرداخت دیه هستند حکم تغلیظ دیه جاری خواهد بود. تغلیظ دیه مخصوص قتل نفس است و در جنایت بر اعضا و منافع حتی اگر دیه‌ی کامل داشته باشند جاری نیست.
دریافت کننده دیه
چند گروه می‌توانند جزءِ دریافت‌کنندگان دیه قرار بگیرند:
-
مجنی‌علیه
در درجه‌ی اول خود قربانی یا مجنی‌علیه -چنانچه نمرده باشد- دیه را دریافت می‌کند.
-
ورثه‌ی مقتول
هرگاه مجنی‌علیه کشته شود دیه جزءِ ترکه‌ی او محسوب می‌شود و ورثه‌ای که در زمان مرگ زنده بودند برمبنای قوانین ارث از دیه ارث می‌برند. در صورتی که قاتل از ورثه‌ی مقتول باشد چنانچه قتل عمدی باشد از کلیه‌ی اموال و نیز از دیه‌ی وی ارث نمی‌برد و در صورتی که قتل شبه‌عمد یا خطای محض باشد از دیه‌ی وی ارث نمی‌برد.
اگر قتل در ماه حرام اتفاق افتاده باشد دیه در صورتی تعلق می‌گیرد که اولیای دم خواهان دریافت دیه به جای قصاص باشند. درباره تمایل اولیای دم به قصاص نیز بد نیست بدانید که همین طوری افراد نمی‌توانند تقاضای قصاص داشته باشند بلکه یک استثنا در این باره وجود دارد و آن اینکه هرگاه زنی توسط یک مرد در یکی از ماه‌های حرام به قتل برسد و اولیای دم زن، خواهان قصاص باشند باید فاضل دیه زن را پرداخت کنند
-
بیت‌المال
مطابق روایات و فقه اسلامی، امام وارث کسی است که وارث ندارد، بنابراین در تمام مواردی که شخصی کشته می‌شود و ورثه‌ای برای دریافت دیه ندارد دیه‌ی او به امام (بیت‌المال) می‌رسد.
ازآنجاکه هر کس بمیرد و وارثی نداشته باشد امام (بیت‌المال) وارث اوست، پرداخت‌کننده‌ی دیه جرایم خطایی او (اعم از قتل و غیر قتل) نیز، در صورت نبودن عاقله برعهده‌ی بیت‌المال خواهد بود. طبق قانون «در صورتی که مرتکب دارای عاقله نباشد یا عاقله او به دلیل عدم تمکن مالی نتواند دیه را در مهلت مقرر بپردازد، دیه توسط مرتکب و در صورت عدم تمکن از بیت‌المال پرداخت می‌شود. در این مورد فرقی بین دیه‌ی نفس و غیر آن نیست.» پس بر اساس قانون پرداخت دیه‌ی جرایم خطایی از بیت‌المال مشروط به نداشتن عاقله یا عدم تمکن آنها برای پرداخت دیه است، زیرا اگر عاقله، باوجود توانایی در پرداخت دیه، از پرداخت امتناع کنند، بیت‌المال وظیفه‌ای در پرداخت دیه نخواهد داشت، زیرا با بودن خویشاوندان شخص، بیت‌المال وارث شخص خطاکار محسوب نمی‌شود که در مقابل آن مسئول پرداخت دیه‌ی وی هم باشد. علاوه بر این مورد، در موارد دیگری نیز بیت‌المال مسئول پرداخت دیه است ازجمله پرداخت دیه‌ی کسی که در اثر ازدحام جمعیت کشته شود یا جسد وی در خیابان پیدا شود. در این مورد قانون بیان می‌کند: «اگر شخصی به قتل برسد و قاتل شناخته نشود و یا براثر ازدحام کشته شود دیه از بیت‌المال پرداخته می‌گردد.»
دیه به ارث می‌رسد
برابر قانون مجازات اسلامی دیه به ارث می‌رسد. یعنی زمانیکه شخصی کشته شود و برابر قانون، ولی دم تقاضای دریافت دیه کند، این دیه به تمام وراث مقتول به جز بستگان مادری وی ارث می‌رسد آن هم به همان شیوه‌ای که بقیه اموال وی بین وراث تقسیم می‌شود. این را نیز بدانید که وقتی چند نفر در قتلی دست داشته باشند همه افردی که در این جرم شریک بوده‌اند در پرداخت دیه نیز شریک هستند و به طور مساوی باید سهم خود را از دیه پرداخت کنند.
دیه، مهلت پرداخت دارد
اینطور نیست که وقتی حکم دیه صادر شد، فرد محکوم وقت زیادی برای پرداخت آن داشته باشد بلکه در قانون مهلت پرداخت دیه در موارد مختلف از زمان وقوع قتل مشخص شده و به ترتیب زیر است:
دیه قتل عمد باید در ظرف یک سال پرداخت شود.
دیه قتل شبیه عمد ظرف دو سال محکوم باید دیه را بپردازد.
در خطای محض این مهلت به سه سال افزایش می‌یابد.
نکته اینکه این مدت‌ها قانونی هستند و در صورتی که طرفین سر تاریخ دیگری توافق کنند از نظر قانون منعی ندارد. البته این را نیز به خاطر داشته باشید که در قتل خطای محض، مجرم باید هر سال یک سوم دیه را بپردازد.
