حداقل سن ازدواج در ایران از قانون تا واقعیت

ازدواج یکی از حساس‌ترین وقایع زندگی انسان و از مهم‌ترین نهادهای حقوقی جوامع بشری است و سوالی که غالبا مطرح می شود این است که سن قانونی برای ازدواج چند است؟ در این نوشته به بررسی این موضوع و پرسش می پردازیم که دختر و پسر در چه سنی می توانند ازدواج نمایند؟ سن ازدواج در قانون چقدر است؟ و چنانچه سن قانونی برای ازدواج رعایت نشود جرمش چیست؟

اقتضای آزادیهای فردی در جامعه آن است که نتوان محدودیتهای متعددی را به افراد به ویژه در امور شخصی تحمیل نمود.درعین حال اهمیت خاص عقد نکاح باعث شده است که برای پیشگیری از آسیبهای جسمی و روحی به کودکان، تحدید سن نکاح موردتوجه جوامع مختلف قرار گیرد. بررسی مقوله سن نکاح از دیدگاه فقهی نشان میدهد که سن مشخصی برای نکاح تصریح نگردیده است، لیکن شرایط خاصی بری انعقاد عقد نکاح قبل از سن بلوغ نظیر رعایت مصلحت طفل،ممنوعیت روابط زناشویی پیش از بلوغ و اعمال حق فسخ نسبت به عقد، معین شده است. توجه به این شرایط میتواند چارچوب قانونگذاری در این حوزه را روشن نماید، به گونه ای که با وضعیت فعلی جامعه، کمتر ازدواجی زیر سن بلوغ به مصلحت صغیر به نظر میرسد.

سن قانونی ازدواج

لزوم آمادگی و بلوغ جسمانی و رشد قوای عقلانی افراد برای آغاز زندگی مشترک و اقدام به ازدواج، تا حدی است که بسیاری از نظام‌های حقوقی جهان، حداقلی از سن را برای آغاز این مرحله از زندگی، ضروری دانسته‌اند.

نظام حقوقی ایران از ابتدا تاکنون در خصوص شرط حداقل سن برای اقدام به ازدواج، دستخوش تحولات متعددی شده و مقررات متنوعی را تجربه کرده است. اما در نهایت ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی ایران به موضوع سن قانونی ازدواج می پردازد.

سن ازدواج در اسلام 

به صورت کلی در دین مبین اسلام، شرط سنی خاصی برای صحیح بودن ازدواج و نکاح تعیین نشده و در صورتی که طرفین بالغ باشند، این موضوع در اختیار زن و مرد و والدین قرار گرفته است.

به عبارت دیگر، در ازدواج معیار سنی برای ازدواج نداریم و به محض اینکه پسر و دختر به سن بلوغ شرعی (۱۵ سال قمری و ۹ سال قمری) رسیدند می توانند ازدواج کنند. تنها حکمی که در اسلام آمده است آن است که اگر دختر و پسر به سن بلوغ رسیدند و نیاز جنسی را حس کردند و اگر ازدواج نکنند مرتکب گناه می شوند، ازدواج واجب است.

سن قانونی برای ازدواج در ایران 

در سال ۱۳۱۳ حداقل سن قانونی برای پسران ۱۸ سال تمام شمسی و برای دختران ۱۵ سال تمام شمسی در نظر گرفته شده بود. اما در همان سال استثنایاتی نیز وجود داشت که دختران در ۱۳ سال و پسران در ۱۵ سالگی ازدواج نمایند.

در سال‌های بعد سن ازدواج چندین بار تغییر یافت، به عنوان مثال در سال ۱۳۵۳ قانون حمایت از خانواده به تصویب رسید و حداقل سن قانونی را برای دختر ۱۸ سال و برای پسر ۲۰ سال سال تمام شمسی در نظر گرفت که اندکی با فرهنگ جامعه مغایرت داشت.

نهایتاً با تغییرات بسیاری که از سال ۱۳۱۳ اتفاق افتاد، در ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی مصوب سال ۱۳۷۰ بیان شده است که: «عقد نکاح دختر قبل از رسیدن به سن ۱۳ سال تمام شمسی و پسر قبل از رسیدن به سن ۱۵ سال تمام شمسی منوط است به اذن ولی به شرط رعایت مصلحت با تشخیص دادگاه صالح.»

پس در نتیجه سن ازدواج دختران ۱۳ سال تمام شمسی و برای پسران ۱۵ سال تمام شمسی می‌باشد.

ازدواج دختر زیر ۱۳ سال

همانطور که گفته شد، .مطابق با ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی عقد نکاح دختر قبل از رسیدن به سن ۱۳ سال تمام شمسی و پسر قبل از رسیدن به سن ۱۵ سال تمام شمسی منوط است به اذن ولی به شرط رعایت مصلحت با تشخیص دادگاه صالح. این در حالی است که شرط اذن ولی در این ماده راه را برای بسیاری از خانواده ها باز گذاشته تا با صلاح دید خود حتی دختر ۹ ساله شان را به عقد مردی چندین ساله درآورند.

متاسفانه در برخی نقاط محروم کشور ازدواج دختران زیر ۱۳ سال هم مرسوم است. در این شرایط وقتی کودکی به ازدواج مجبور می شود عملا فرصت های تحصیل، اشتغال در آینده و حضور موثر در جامعه نیز از او گرفته می شود که در این حالت نه تنها آینده کودک تباه می شود بلکه جامعه نیز ضرر خواهد کرد و آسیب های اجتماعی گسترش می یابد.

اما مشکل حاد دیگر ازدواج دختران زیر ۱۳ سال این است که یا اصلا ثبت نمی شوند و ثبت آن تا به رسیدن دختر و پسر به سن قانونی به تعویق می افتد یا اینکه در برخی دفترخانه ها به شکل غیر قانونی ثبت می شوند که هیچ آمار دقیقی از این تخلف وجود ندارد.

سن مناسب ازدواج از لحاظ روانشناسی

برای تعیین سن مناسب ازدواج فاکتورهای متفاوتی وجود دارد. قبل از اشاره کردن به فاکتورها لازم است که بدانیم برای هر فرد، هر خانواده و هر اجتماع کوچک و بزرگ سن مناسب ازدواج متفاوت است.

پس برای پیدا کردن بهترین سن برای ازدواج لازم است که هر فرد را با توجه به شرایط زندگی و شرایط عقلی خودش بسنجیم. مثلا سن مناسب ازدواج درجوامع روستایی و شهری با توجه به نوع فرهنگ و نوع تغذیه و شرایط فردی متفاوت است.

شرایط ازدواج زیر سن قانونی

ازدواج پیش از سن قانونی بیشتر در خصوص دختران موضوعیت دارد، این موضوع البته از گذشته رواج داشته است و هنوز نیز در بخش‌هایی از کشور وجود دارد چرا که بخش‌های مختلف کشور دارای سنت‌ها، رسوم قبیله‌ای متفاوتی هستند که این باعث متفاوت بودن شرایط و سن ازدواج در میان دختران و پسران شده است.

حال با اینکه ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی صراحتاً حداقل سن را برای دختران ۱۳ سال و برای پسران ۱۵ سال تمام شمسی اعلام کرده است، استثنائاتی وجود دارد که با وجود این شرایط، می‌توان زیر سن قانونی ازدواج نمود.

این شرایط عبارتند از:

۱-اذن ولی: ولی باید اراده خود را مبنی بر ازدواج فرزند اعلام نماید و صرف موافقت لازم است ولی کافی نیست.

۲-رعایت مصلحت فرزند: در حقیقت مصلحت امری نسبی است و رعایت مصلحت بسیار دشوار است و به موارد متفاوتی از قبیل وضعیت خانوادگی، شرایط اقتصادی و تحصیلی، الزامات قانونی، شرایط اجتماعی و … بستگی دارد.

به عنوان مثال اگر ازدواج موجب ترک تحصیل فرزند شود به مصلحت او نبوده و بی شک به ضرر فرزند می‌باشد فلذا اذنی نباید داده شود.

۳-تشخیص دادگاه: دریافت مجوز از دادگاه برای ازدواج افراد زیر سن قانونی، از سال ۱۳۸۱ وارد قانون شد و پیش از آن صرفاً تشخیص مصلحت به دست ولی فرزند بود. البته در حال حاضر نیز ضمانت اجرایی برای عدم دریافت اجازه دادگاه وجود ندارد. ولی با این حال از مهمترین شروطی که باعث می‌شود حقوق کودکان تأمین شود آن است که دادگاه نیز در این امر دخالت کند.

دخالت دادگاه بدین ترتیب است که دادگاه به موضوع رسیدگی می‌نماید و اگر مصلحت را احراز نماید اجازه داده می‌شود و در غیر این صورت اجازه داده نمی‌شود چرا که بدون تأیید دادگاه این ازدواج ممکن است زمینه سوء و منفی برای کودک ایجاد نماید.

البته باید در نظر داشت که وفق ماده ۶۴۶ قانون مجازات اسلامی ازدواج پیش از بلوغ و بدون اجازه ولی ممنوع است و اگر مردی با دختری که به سن بلوغ نرسیده است برخلاف ماده ۱۰۴۱ ازدواج نماید، به حبس تعزیری از ۶ ماه تا ۲ سال محکوم می‌شود.

آیا اذن پدر برای دختری که به سن بلوغ نیز نرسیده است واجب است؟

به موجب قانون مدنی، زمانی که دختر باکره‌ای قصد ازدواج داشته باشد حتی اگر به سن بلوغ نیز نرسیده باشد باز هم اجازه‌ی پدر لازم است.

دلایل تأخیر ازدواج جوانان در ایران

پسران به دلیل نداشتن مسکن، و موقعیت اشتغال و ادامه تحصیلی که خودشان دارند از ازدواج دوری می‌کنند و تصمیم می‌گیرند تا سن ۳۰ سالگی مجرد مانده و بعد در شرایطی کاملاً مناسب ازدواج کنند. این‌همه در حالیست که برخی والدین نگران فرزندان‌شان و به خصوص دختران هستند چرا که دوست ندارند بعد از مرگ آن‌ها ازدواج کنند و کسی نباشد که در راستای انتخاب همسر و زندگی، آن‌ها را راهنمایی کند، در مقابل گفته‌می‌شود دختران تمایلی به ازدواج ندارند چون احساس می‌کنند تأهل برای آن‌ها و آینده و پیشرفتشان سد است. به عقیدهٔ برخی کارشناسان درگذشته، پدر و مادر، احساس مسئولیت بیشتری می‌کردند ولی در حال حاضر این احساس مسئولیت کاهش یافته و فضای سنتی از بین رفته‌است، و مسئولیت‌پذیری پدر و مادر کمتر شده‌است و در نتیجه مشکلاتی، مانند مسکن در این راستا وجود دارد که سن ازدواج را در کشور ایران، بالاتر می‌برد.

ازدواج به ولایت

تا پیش از انقلاب در حقوق مدنی این نظریه رایج بود که نکاح امر کاملاً شخصی است و ولی نمی‌تواند برای مولی علیه عقد نکاح ببندد. اما با تغییر قانون بر مبنای فقه اسلامی این اجازه به صراحت داده شد و ولی با رعایت مصلحت می‌تواند برای کودک همسر تعیین کند. مطابق نظر مشهور در فقه اگر ولی مصلحت صغیر را در همسرگزینی برای او رعایت کند، کودک پس از بلوغ حق رد یا فسخ ازدواج را ندارد، اما اگر مصلحت رعایت نشود عقد نکاح غیرنافذ است و صغیر پس از بلوغ می‌تواند آن را قبول یا رد کند.

همچنین در صورتی که ازدواج با دختر نابالغ بدون اذن ولی او صورت گیرد، مرد به شش ماه تا دو سال حبس محکوم می‌شود. این مجازات در ماده ۶۴۶ قانون مجازات اسلامی (۱۳۷۵) پیش‌بینی شده‌ است. برای ازدواج با اذن ولی اما بدون موافقت دادگاه مجازاتی پیش‌بینی نشده و قانون ساکت است.

بر اساس قول مشهور فقها ولایت در مورد ازدواج منحصر به پدر و جد پدری است و به وصی منصوب از طرف آنان انتقال پیدا نمی‌کند.

بسیاری از فقها در رساله‌های عملیه خود متعه (صیغه یا ازدواج موقت) صوری کودک برای شخص دیگر را به عنوان روشی برای محرم شدن پدر یا مادر آن کودک با همسر طفل توصیه می‌کنند. هرچند در صورتی که امکان بهره‌گیری جنسی از کودک نباشد، در مورد صحت آن تردید وجود دارد.

رابطه جنسی با همسر نابالغ

نظر مشهور در فقه امامیه رابطه جنسی کامل (دخول) شوهر با همسر نابالغش را ممنوع اما انواع دیگر رابطه جنسی با همسر نابالغ بی‌اشکال می‌داند. روح‌الله خمینی در این مورد می‌نویسد: «کسی که زوجه‌ای کمتر از نه سال دارد وطی (نزدیکی کردن) او برای وی جایز نیست چه اینکه زوجه دائمی باشد، و چه منقطع، و اما سایر کام‌گیری‌ها از قبیل لمس به شهوت و آغوش گرفتن و تفخیذ (لاپایی) اشکال ندارد هر چند شیرخواره باشد، و اگر قبل از نه سال او را وطی کند اگر افضاء (یکی گردانیدن راه ادرار و خون) نکرده‌باشد به غیر از گناه چیزی بر او نیست»و در صورتی که منجر به افضاء او شود، منجر به ممنوعیت دائمی رابطه جنسی آن دو می‌گردد و مرد باید دیه کامل قتل یک انسان را به همسرش بدهد. ماده ۴۷۶ قانون مجازات اسلامی در همین زمینه اعلام کرده که هر «جنایتی که باعث از بین رفتن توان مقاربت به‌طور کامل شود دیهٔ کامل دارد».

فقیه نامدار شیعه صاحب جواهر در این رابطه بیان داشته‌ است که ازدواج با دختر نابالغ (زیر نه سال) جائز است و هرگونه بهره‌برداری و استمتاعات جنسی (اعم از تقبیل (بوسیدن)، لمس و…) به غیر از دخول را جائز دانسته‌است. فاضل مقداد نیز که از مفسرین قرآن شناخته می‌شود و به عنوان یکی از فقهای بزرگی که در رابطه با آیات الاحکام مطالبی به رشته تحریر درآورده است در این رابطه چنین بیان می‌دارد که هر گونه استمتاعات جنسی اعم از بوسیدن و در آغوش رفتن و تفخیذ (قرار دادن آلت تناسلی مردانه بین ران) جائز و البته استفاده جنسی به نحو دخول، منوط به رسیدن دختر به سن ۹ سال (بلوغ) است. از میان فقهای معاصر فاضل لنکرانی بر این رای است که مطابق ادله و اصول، ازدواج با دختر نابالغ، جائز بوده و هرگونه استمتاع جنسی از ایشان به غیر از دخول صحیح است.

ناصر مکارم شیرازی در دیدار اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس و در پاسخ به استفتاء عضو هیئت رئیسه کمیسیون، فتوایی دربارهٔ ازدواج دختران در سنین پایین صادر کرد. او در پاسخ به این مسئله که ازدواج در سنین زیر سیزده سال در کشور ما باعث آسیب شده‌ است گفت که از نظر فتوا اجازه این ازدواج را نداده و نمی‌دهم.

دلایل و پیامدهای ازدواج زود هنگام

فقر مادی، تحصیلات پایین خانواده ها، باورهای سنتی و ضعف قوانین از جمله علت های اجتماعی ازدواج‌های زودهنگام است. در بیشتر موارد خانوادهٔ داماد به خانواده عروس که اغلب فقیر هستند پولی پرداخت می‌کنند (مثلاً به صورت شیربها).

از پیامدهای ازدواج زودهنگام می‌توان به افزایش بی‌سوادی و کم‌سوادی در میان زنان، چندزنی، پدیده فرار از خانه و همسرکشی اشاره کرد.