تالیف: محبوبه شاحسینی
کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم‌شناسی
عضو هیات مدیره موسسه حقوقی رهپویان آتی‌نگر
مقدمه
مهریه از واجب‌ترین حقوق یک زن است که از لحظه‌ی انعقاد عقد نکاح و برقراری رابطه زناشویی میان زوجین، برای او تعریف می‌شود. از این زمان به بعد در صورتی که زن مهریه‌اش را مطالبه کند، بر مرد واجب است که آن را پرداخت نماید. مطالبه مهریه یا در واقع به اجرا گذاشتن آن مسائل مختلفی را در پی دارد که مهم‌ترین آنها در مقاله‌ی کلی مهریه چیست و در یک‌سری از مقالات مختلف مرتبط با مهریه در این وبسایت مورد بررسی قرار گرفتند. اما آنچه این مقاله قصد دارد به آن بپردازد این است که در صورتی که زن برای همیشه – به هر دلیلی – تصمیم بگیرد که از مطالبه مهریه‌اش منصرف شود، باید چه کند. در واقع این مقاله به شرایط، روش‌ها و مراحل بخشش مهریه می‌پردازد و در پایان در مورد رجوع از بخشش مهریه و نتایج بخشش مهریه نکاتی را بیان می‌کند.
توجه کنید که بخشش مهریه به این سادگی‌ها که بسیاری از مردم تصور می‌کنند نیست و راه‌ها و مسائل قانونی مخصوص به خود را دارد. اولین چیزی که باید در مورد بخشش مهریه بدانید این است که روش‌های مختلفی برای بخشش مهریه وجود دارد. از آنجا که دو روش از روش‌های بخشش مهریه ذیل عقد هبه صورت می‌گیرند ابتدا بد نیست بدانید هبه چیست؟
هبه چیست؟
هبه به معنی بخشش مالی از خود به دیگری است و تنها از طریق انعقاد عقد هبه ممکن است. در عقد هبه سه طرف وجود دارند: واهب (بخشنده‌ی مال)، متهب (گیرنده‌ی مال) و عین موهوبه (مال مورد بخشش).
عقد هبه دارای یک ویژگی منحصر به فرد است که آن را از عقود دیگر متمایز می‌کند و آن این است که مال هدیه داده شده قابل بازپس‌گیری است. یعنی فردی که مالی را هدیه داده می‌تواند هر زمان که بخواهد آن را پس بگیرد حتی اگر آن مال در اختیار شما قرار گرفته باشد. در اصطلاح حقوقی به این ویژگی، رجوع از هبه گفته می‌شود. البته باید اضافه کرد که برای رجوع دو شرط لازم است:
اولا مال مورد هدیه موجود باشد؛ واضح است که اگر عین مال از بین برود، دیگر امکان رجوع وجود نخواهد داشت.
ثانیا حق رجوع واهب از بین نرفته باشد؛ واهب در چهار صورت حق رجوع ندارد:
- هدیه‌گیرنده پدر، مادر یا فرزند واهب باشد.
- گیرنده در برابر هدیه‌ای که دریافت کرده به واهب مالی داده یا برای او کاری انجام داده باشد.
- گیرنده مال هدیه شده را به شخص دیگری منتقل کرده باشد مثلا مال را به او فروخته باشد.
- در مال موهوبه تغییری به وجود آمده باشد مثلا عین موهوبه یک شمش طلا بوده که تبدیل به گردنبند طلا شده است.
حالت‌های مختلف بخشش مهریه
در ادامه با روش‌های مختلف بخشش مهریه آشنا می‌شوید:
هبه غیر معوض
حالت اول بخششِ مهریه هبه غیر معوض است. در این حالت زن بدون دریافت هیچ مالی از همسرش، مهریه خود را به او هبه می‌کند. یا به عبارتی به او می‌گوید: من مهر خود را به تو بخشیدم. مانند سایر اشکال هبه، تکلیف شوهر در پرداخت مهریه به طور کلی و برای همیشه از بین نمی‌رود؛ چراکه زن چه طلاق گرفته باشد یا نگرفته باشد، می‌تواند تحت شرایطی از هبه مزبور رجوع و مهر خود را مطالبه نماید. توجه داشته باشید که هبه ناظر به مواردی است که مهریه به صورت عین معین و به عنوان مثال به صورت مالکیت شش دانگ یک ملک در نظر گرفته شده باشد.
هبه معوض
اگر زن در ازای بخشش مهریه از شوهر مال و انجام دادن یا ندادن عملی را مطالبه کند، به این بخشش مهریه هبه معوض گفته می‌شود. رایج‌ترین حالت هبه معوض زمانی اتفاق می‌افتد که زن در قبال طلاق تمام یا بخشی از مهریه خود را به شوهر می‌بخشد.
هبه معوض قابل رجوع نیست مگر اینکه زن مهریه‌اش را در ازای طلاق هبه کرده باشد. بنابراین اگر زن خواست که بعد از طلاق به مهریه‌ای که به شوهر بخشیده است رجوع کند، در مدت عده می‌تواند این کار را بکند و در این صورت شوهر هم می‌تواند به زن رجوع کند. لازم است بدانید که بذل مهر در طلاق‌های خُلع و مبارات انجام می‌شود. در ادامه همین نوشته می‌توانید از نکات مربوط به این دو نوع طلاق و بخشش مهریه در طلاق‌های خُلع و مبارات آگاه شوید.
ابرا مهریه
این حالت زمانی رخ می‌دهد که زوجه در خصوص مهریه به اصطلاح «ما فی الذمه زوج را ابراء کند». یعنی می‌گوید: تو را از پرداخت مهریه بری می‌کنم، یا به عبارتی از نظر من تو دیگر تکلیفی برای پرداخت مهریه نخواهی داشت. اگر چنین حالتی اتفاق بیافتد تکلیف شوهر در ادای مهر به طور کلی ساقط می‌شود. بنابراین زن حق رجوع ندارد. یعنی در آینده اگر از بخشش مهریه خود مطمئن شد نمی‌تواند اظهار پشیمانی کند و مهریه‌اش را مطالبه نماید.
مدارک لازم برای بخشش مهریه
زن برای بخشش مهریه به هریک از اشکال بالا باید مدارک زیر را همراه داشته باشد:
- اصل کارت ملی
- اصل شناسنامه
- اصل سند ازدواج
شرایط لازم برای بخشش مهریه
حتی با داشتن مدارک بالا، تنها در صورت رعایت موارد زیر زن می‌تواند مهریه‌اش را ببخشد
- زن باید با رضایت کامل و با میل خودش تصمیم به بخشش مهریه بگیرد
- زن باید بالای 18 سال سن داشته باشد
- زن باید اهلیت لازم را داشته باشد؛ یعنی اینکه با سلامت کامل از نظر عقلی، درخواست خود را مبنی بر بخشش مهریه ارائه دهد.
بخشش مهریه در دفترخانه اسناد رسمی
برای بخشیدن مهریه لزوما نیازی به دادگاه یا دفترخانه نیست؛ به طوری که حتی اگر زن مهرش را به وسیله یک دست خط با امضا و اثر انگشت ببخشد تعهد پرداخت مهریه از گردن مرد برداشته می‌شود و درآینده هم می‌تواند به عنوان مدرک – برای عدم پرداخت مهریه‌ی زن – از آن استفاده کند.
اما برای اینکه از بروز هر نوع مشکل حقوقی در آینده جلوگیری شود – مثلا در صورتی که زن از بخشش مهریه پشیمان شود و بخواهد مهریه‌اش را مطالبه کند – بهتر است رضایت زن مبنی بر بخشش مهریه به صورت رسمی ثبت شود. به این منظور لازم است زن تحت شرایط بالا و با در دست داشتن مدارک لازم در دفتر اسناد رسمی – و نه دفتر ازدواج و طلاق – حضور پیدا کند. این اقدام در واقع همان اقرارنامه ثبتی است که بعد از ثبت آن، نامه‌ای برای دفتر ثبت ازدواجی که قبلا عقد نکاح زوجین را ثبت کرده، ارسال می‌شود تا آنها هم اقرارنامه ثبتی را در دفتر خود ثبت کنند و در «صفحه ملاحظات» عقدنامه نیز نوشته شود.
آیا اجازه پدربرای بخشش مهریه ضروری است؟
برای پاسخ به این سوال باید از دو دیدگاه به قضیه نگاه کرد: دیدگاه اول جنبه‌ی قانونی و حقوقی مساله را در نظر می‌گیرد؛ از این دیدگاه و به طور دقیق طبق ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی بعد از انعقاد عقد نکاح و برقرار رابطه‌ی زناشویی میان زن و مرد، زن مالک مهریه خود می‌شود. بنابراین خود او مختار است که هر نوع هر دخل و تصرفی که خواست در آن داشته باشد؛ می‌تواند آن را مطالبه کند و یا تمام یا بخشی از آن را ببخشد. جالب است بدانید که از دید شرعی نیز مساله همین شکل را دارد و زن برای مطالبه یا بخشش مهریه‌اش و یا خرج کردن آن کاملا مختار است و به اجازه‌ی هیچ‌کسی احتیاج ندارد.
دیدگاه دیگری که برای پاسخ به سوال مطرح شده در عنوان در نظر گرفته می‌شود، بیشتر جنبه‌ی عرفی دارد و نگاهی محتاطانه به این مساله دارد؛ از این دیدگاه پاسخ سوال مثبت است؛ به این معنی که زن برای بخشش مهریه به اجازه پدر نیاز دارد. دلیل این مساله هم این است که در بعضی موارد زن بدون رضایت خود و با اجبار شوهر و یا اطرافیان او، وادار می‌شود که به دفترخانه برود و مهریه‌اش را ببخشد. بنابراین برای جلوگیری از این اتفاق، بسیاری از دفترداران، اذن پدر برای بخشش مهریه را لازم می‌دانند و در صورت اجازه پدرِ زن، اقرارنامه ثبتی را تنظیم نموده و در دفتر ثبت می‌نمایند.
هزینه بخشش مهریه در دفترخانه چقدر است؟
هزینه بخشش مهریه در دفترخانه به عوامل مختلفی بستگی دارد؛ از جمله میزان مهریه و اینکه سند مالی تنظیم شود یا غیر مالی. اما در هر دوصورت هزینه بخشش مهریه در دفترخانه مواردی از جمله حق‌التحریر، حق‌الثبت، مالیات ارزش افزوده و هزینه صدور الکترونیکی سند رسمی را شامل می‌شود.
رجوع از بخشش مهریه
یکی از مهم‌ترین سوالاتی که مسلما در زمینه‌ی بخشش مهریه ممکن است به ذهن هر کسی برسد این است که اگر زن بعد از بخشش مهریه از این اقدام خود پیشمان شود، می‌تواند مهریه‌اش را مطالبه کند؟ به بیان دیگر آیا امکان رجوع از بخشش مهریه وجود دارد؟
برای پاسخ به این سوال لازم است دوباره نگاهی به روش‌های مختلف بخشش مهریه بیاندازیم.
رجوع در هبه غیر معوض
هبه مهریه نوعی هبه محسوب می‌شود و همان طور که در تعریف هبه دیدیم، همیشه این امکان وجود دارد که در صورت رعایت شرایط ذکر شده، واهب بتواند از متهب عین موهوبه را پس بگیرد. بنابراین اگر زنی مهریه خود را هبه غیر معوض نمود به هر دلیل که بخواهد حتی اگر همسرش راضی نباشد می‌تواند از هبه مزبور رجوع و مهر خود را مطالبه نماید. و اگر هم مردی از قید پرداخت مهریه به صورت هبه غیر معوضِ زن، رها شده باشد باید بداند که دین مهریه برای همیشه از گردنش ساقط نیست و در صورت تمایل زن، هر لحظه ممکن است مجبور شود که آن را پرداخت نماید.
رجوع در هبه معوض
همانطور که در تعریف هبه دیدید هبه معوض هم در هر صورت نوعی هبه است؛ به موجب این عقد هبه، واهب در ازای عین موهوبه مال یا انجام دادن یا ندادن عملی را از متهب مطالبه کند و دقیقا به همین دلیل رجوع در هبه معوض ممکن نیست؛ یعنی اگر مرد شرطی را که زن برای هبه مهریه طلب کرده‌است، برآورده کرده باشد، زن نمی‌تواند به مهریه‌اش رجوع کند.
تنها استثنایی که در این میان وجود دارد مربوط به حالتی است که زن در قبال طلاق تمام یا بخشی از مهریه خود را به شوهر هبه می‌کند. یعنی اگر زن در ازای طلاق مهریه‌اش را به همسرش هبه کند و بعد از طلاق از این کار پشیمان شود، امکان رجوع به مهریه برای او وجود دارد؛ البته زن تنها در زمان عده فرصت دارد که این کار را بکند. بعد از رجوع زن به مهریه مرد نیز می‌تواند به زن رجوع کند.
رجوع در ابرا مهریه
همانطور که در بخش ابرا مهریه هم اشاره شد، در صورتی که زن «ما فی الذمه زوج را ابراء کند»، یا به عبارتی او را از پرداخت مهریه بری کند، تحت هیچ شرایطی حق رجوع ندارد. بنابراین در صورتی که زن هستید در تصمیم گیری برای ابرا مهریه عجله نکنید، خوب فکر کنید و مطمئن شوید که هرگز از این کار پشیمان نمی‌شوید، زیرا دیگر هیچ راه بازگشتی نخواهید داشت. و اگر مرد هستید، بدانید که این روش مطمئن‌ترین راه برای بخشش مهریه است که شما را برای همیشه از دین پرداخت مهریه رها می‌کند.
بخشش مهریه در طلاق‌های خُلع و مبارات
همانطور که در پاراگراف‌های قبل هم توضیح داده شد، هبه معوض تنها در طلاق‌های خُلع و مبارات ممکن است؛ اما طلاق‌های خُلع و مبارات به چه نوع طلاق‌هایی گفته می‌شوند؟
به طور کلی و در یک تعریف ساده می‌توان گفت طلاق‌های خُلع و مُبارات دو نوع طلاق توافقی در فقه و حقوق اسلامی هستند که در آنها زن با واگذاری مالی به شوهر از او طلاق می‌گیرد.
به طور دقیق‌تر طلاق خلع زمانی اتفاق می‌افتد که زن از شوهر به قدری تنفر پیدا کرده باشد که حاضر شود با بخشش مالی از خود، از قید همسری او رها شود؛ این مال ممکن است مهریه زن یا معادل آن باشد. در طلاق مبارات، مبارات به معنی بیزاری زوجین از یکدیگر عامل اصلی طلاق است. در چنین شرایطی تنها زن نیست که تمایل به جدایی دارد بلکه هر دو طرف به اتمام زندگی مشترک رضایت دارند. بنابراین در طلاق مبارات نمی‌توان عوض را بیشتر از مقدار مهریه زن در نظر گرفت.
نکته مهم در مورد بخشش مهریه در طلاق خُلع
چنانکه گفته شد در طلاق خُلع زن با واگذاری مالی به شوهر از او طلاق می‌گیرد که این مال می‌تواند مهریه‌اش باشد که حق او است و زن در واقع با گذشتن از این حق خود، خودش را از قید همسریِ شوهرش رها می‌کند.
اما نکته‌ای که توجه به آن به خصوص برای خانم‌ها بسیار مهم است این است که اگر فرضا زنی قبلا مهریه‌اش را ابرا کرده باشد یعنی به صورت رسمی و قانونی همسرش را از پرداخت مهریه بری کرده‌باشد، دیگر مهریه‌ای ندارد که بخواهد در ازای طلاق آن را ببخشد و اتفاقی که در اینجا می‌افتد این است که او اگر مصر بر طلاق باشد ناچار است به اندازه‌ی مهریه‌اش، مالی را به همسرش واگذار نماید تا بتواند به زندگی مشترکش با او پایان دهد. بنابراین مجددا تاکید بر این نکته لازم است که تصمیم برای ابرا مهریه تصمیمی بسیار حساس است که باید در مورد آن بسیار دقت نمود.
موسسه حقوقی مهاجرتی رهپویان مهاجر آتی نگر به عنوان شرکت هولدینگ علاوه بر اینکه در موسسه حقوقی رهپویان آتی نگر، در زمینه‌های مختلفی به شما مشاوره‌های حقوقی ارائه می‌دهد، در دیگر زیر مجموعه‌ی خود یعنی موسسه مهاجرتی رهپویان مهاجر نیز آماده پشتیبانی در زمینه‌های مختلف مهاجرتی به خصوص اخذ اقامت دائم کانادا و استرالیا است.
