مانند قوانین کشورهای دیگر در حقوق و همچنین قانون ایران، رابطه ی خویشاوندی و خونی بسیار حائز اهمیت میباشد. شخص قانونگذار نیز مقررات دقیق و سختی را برای اینکه حقوق هر شخص در جامعه ضایع شود، صادر کرده است. چرا که این نوع رابطه، آثار مالی و مهمی از جمله ارث را به دنبال داردکه نباید اختلالی بر آن وارد شود. گاهی فردی منکر نسبت آن میشود مثلا بچه ای، فرزند خودش نمیباشد. برای اثبات چنین موردی، به قوانین و مقرراتی در مورد نفی نسب و نفی ولد نیاز داریم. در ادامه به بررسی تمامی جوانب این قوانین و نفی نسب و نفی ولد خواهیم پرداخت.
مصادیق دعوی نفی ولد و نفی نسب
- زمانی که نسبت طفل، مورد اختلاف باشد و همچنین خلاف امارهی فراش بیان میشود. هر چند تمامی شرایط رابطه ی زناشویی وجود داشته باشد.
- طرح دعوایی که در آن، شرایط اماره ی فراش مورد شک و تردید قرار بگیرد. به عنوان مثال ادعای عدم زوجیت از سمت مرد مطرح گردد یا همچنین ادعایی مبنی بر آنکه زمان متولد شدن طفل، در زمان زوجیت آنها نبوده است.
- طرح دعوایی که در آن، نسب مادری طفل و هویت او مورد شک و تردید قرار میگیرد. مانند این ادعا که طفل در بیمارستان عوض شده است.
اثبات نسب برای چیست؟
فرضاً زن و مردی با یکدیگر ازدواج موقت میکنند و صاحب فرزندی میشوند. اگر مرد طفل متولد شده را فرزند خود ندادند و از آنجایی که ازدواج های موقت معمولا به ثبت نمیرسند و طفل نیز نسب مشروعی دارد، زن برای مطالبه ی حقوق فرزند خود، باید قبل از هر چیز، وقوع نکاح را ثابت نماید. سپس زوجه باید پس از وقوع نکاح، نسب را اثبات کند.
راه های اثبات نسب
طبق قانون، کودک متولد شده در زمان زوجیت، محلق شوهر میباشد. ولی به شرطی که از تاریخ ازدواج زوجین تا تولد طفل کمتر از شش ماه و یا بیشتر از ده ماه نگذشته باشد. شخص قانونگذار در چنین شرایطی طفل را منسوب به پدر میداند. در غیر این صورت از تاریخ ازدواج زوجین تا تولد طفل اگر زمانی کمتر از شش ماه و بیشتر از ده ماه گذشته باشد، میتوان اثبات کرد که طفل متولد شده، فرزند زوج نیست.
این نکته قابل ذکر است که اگر زن و مردی نیز از یکدیگر جدا شده باشند و زن دوباره ازدواج کرده باشد، پس از این ازدواج، تاریخ متولد شدن طفل اگر ده ماه از زمان طلاق او نگذشته باشد و ازدواج مجدد او به شش ماه رسیده باشد، طفل متولد شده، ملحق شوهر دوم است. در غیر این صورت شوهر دوم، میتواند اثبات کند که طفل، فرزند او نمیباشد. البته برای این اثبات نیاز به مدارک و ادله ی کافی دارد که در ادامه به بررسی آن خواهیم پرداخت.
طرح دعوای اثبات نسب مادر فرزند به طرفیت پدر
گاهی ممکن است پیش آید که مادر طفل، دعوای اثبات نسب را علیه همسر خود، اقامه کند ولی مرد، منکر این رابطه نسبی می باشد. معمولاً منشا این اختلاف، به ثبت نرسیدن نکاح بین زوجین میباشد. اگر زوجه وجود نکاح را قبول داشته باشد و اماره فراش حاصل باشد، طفل متولد شده منتسب به زوج میباشد در غیر اینصورت میتواند مرد، عدم نسبت خود را با فرزند ثابت کند. برای اثبات این که طفل متولد شده فرزند وی نیست، میتوان از انجام آزمایشات ژنتیک و یا شهادت شهود استفاده کرد.
طرح اثبات نسب به طرفیت مادر
از آنجایی که مادر، ماه های بسیاری طفل را در وجود خود داشته، اثبات نسب آن بسیار راحت تر است. با آوردن شاهدان که دارای شرایط قانونی هستند میتوان نسب را اثبات کرد. اقرار مادر نیز میتواند نسب را اثبات کند.
نفی ولد چیست؟
نفی نسب میتواند از سمت پدر یا مادر یا هر ذینفع دیگری، مطرح گردد، اما اقامهی دعوای نفی ولد، تنها توسط پدر قابل طرح شدن میباشد. در واقع نفی نسب از سمت پدر را نفی ولد گویند. در نفی ولد، زوج ادعا دارد که طفل، ملحق او نمیباشد. به عبارتی دیگر در اثر رابطه مادر و فرد دیگری، نطفه طفل شکل گرفته است.
در قانون مدنی و ماده 1158 بر اساس امارهی فراش در این مورد مقرر کرده است که طفل متولد شده در زمان زوجیت زن و مرد، ملحق مرد میباشد، به شرط آنکه از تاریخ نزدیکی تا زمان تولد طفل، کمتر از شش ماه یا بیش از ده ماه نگذشته باشد.
همچنین قانون مدنی در ماده 1159 در این باره مقرر کرده است که طفل متولد شده بعد از منعقد شدن نکاح، ملحق به شود میباشد به شرط آنکه زوجه مجدد، ازدواج نکرده باشد و از تاریخ منعقد شدن نکاح تا روز متولد شدن طفل، بیشتر از ده ماه نگذشته باشد. اگر ثابت شود که از تاریخ نزدیکی تا زمان تولد طفل کمتر از 6 ماه و یا بیشتر از ده ماه گذشته باشد، دیگر طفل، ملحق زوج نمیباشد. در واقع زوج برای نفی ولد باید خلاف اماره ی فراش را ثابت کند.
همچنین لازم به ذکر است اگر پدر صریحاً اقرار بر ابوت و پدری طفل متولد شده، داشته باشد، دیگر اقامه ی نفی ولد وی، مسموع نخواهد بود.
نفی ولد از طریق لعان
اول از همه به بررسی مفهوم لعان میپردازیم. لعان به معنی نفرین کردن میباشد. لعان هنگامی تحقق پیدا میکند که زوج به زوجه نسبت زنا دهد و طفل متولد شده از زوجه را از خود نفی کند.
مراسم لعان به این صورت برگزار میشود که زوجین نزد حاکم شرع و صالح مراجعه میکنند و مرد چهار بار پشت سرهم سوگند یاد میکند که راست میگوید و طفل ملحق او نیست و در بار پنجم نیز میگوید اگر دروغ بگویم لعنت خدا بر من باشد. پس از آن نیز زوجه، چهار بار پشت سر هم سوگند یاد میکند که مرد دروغ میگوید و بعد از آن میگوید خشم خدا برای من باشد اگر وی راست گفته باشد. بعد از انجام مراسم لعان، زوجین برای همیشه نسبت به هم حرام میشوند و مجدداً نمیتوانند با هم ازدواج نمایند. طفل نیز دیگر ملحق زوج نمیباشد. البته قابل ذکر است این روزها دیگر لعان انجام نمیشود و متروک شده است.
مرور زمان دعوای نفی ولد
دعوای نفی ولد توسط پدر باید در مدت رمان مشخصی اقامه گردد. در قانون مدنی، ماده ی 1162 در این باره بیان میکند که دعوی نفی ولد، پس از گذشت دو ماه از تاریخ اطلاع یافتن زوج، از متولد شدن طفل دیگر مسموع نخواهد بود.
اگر زوج از تاریخ دقیق و حقیقی طفل اطلاع نداشته باشد و تاریخی را به دروغ به او گفته باشند تا طفل به او ملحق شود، پس از اطلاع یافتن زوج از تاریخ دقیق تولد، اقامه ی دعوای نفی ولد میتواند در مدت دو ماه پس از تاریخ اطلاع یافتن زوج باشد.
تفاوت نفی ولد و نفی نسب در چیست؟
نفی ولد شکل خاصی از نفی نسب میباشد اما دارای دو تفاوت عمده میباشند:
- دعوای نفی نسب، میتواند توسط پدر، مادر و یا هر شخص ذی نفع دیگری، مطرح گردد.
- طرح و اقامهی نفی نسب محدود به مدت زمان خاصی نمیباشد ولی دعوای نفی بلد باید در طی دو ماه از تاریخ مطلع شدن زوج از تولد طفل مطرح گردد.
دادگاه صالح
برای بررسی و رسیدگی به تمام جوانب پرونده ها نفی ولد و نفی نسب، دادگاه خانواده، صلاحیت کامل را دارد. با در نظر گرفتن تمامی شرایط، بهترین حکم را صادر مینماید.
دلایل اثبات نسب مادر
مهمترین دلایل اثبات نسب مادر به شرح ذیل است:
- سند ولادت «شناسنامه»
شناسنامه متداول‌ترین دلیلی است که برای اثبات نسب به دادگاه ارائه میشود، اما آنچه به این سند رسمیت می‌بخشد، گواهی مأمور رسمی است و اگر ادعا شود که ولادت طفل به گونه‌ای که در شناسنامه آمده است، به مأمور ثبت احوال اعلام نشده یا او اعلام اشخاص را تحریف کرده است، برای اثبات چنین ادعایی باید ادعای جعل را مطرح کند و بار اثبات چنین ادعایی مسلماً بر عهده مدعی خواهد بود.
- شهادت و امارات
بر طبق قواعد عمومی، شهادت میتواند تمام ارکان نسب را اثبات کند و تشخیص صحت چنین شهادتی بر عهده دادگاه است و دادرس اجباری به تأیید مفاد گواهی ندارد. (ماده 424 قانون آیین دادرسی مدنی) در مورد امارات هم در این خصوص میتوان به دو اماره اشاره کرد، نظر کارشناس در مورد تجزیه خون و زندگی مدعی نسب با خانواده‌ای که خود را منسوب بدان میداند و ارائه او به عنوان فرزند خانواده، هر چند که تصریح بدان نشود.
- اقرار
نسب با اقرار نیز ثابت میشود و این تنها موردی است که قانون مدنی درباره آن حکم خاص دارد و این حکم خاص در ماده 1273 قانون مدنی آمده است: «اقرار به نسب در صورتی صحیح است که اولاً تحقق نسب بر حسب عادت و قانون ممکن باشد، ثانیاً کسی که به نسب او اقرار شده است، تصدیق کند، مگر در مورد صغیری که اقرار به فرزندی او شده به شرط آن که منازعی در بین نباشد.»
اثبات نسب پدری
برخلاف نسب مادری که بر مبنای امور محسوس و آشکار قابل اثبات است، نسب پدری را به دشواری میتوان احراز کرد، زیرا مدعی نسب باید ثابت کند که محصول نزدیکی مادرش و شوهر او است و در این راه هیچ سند و شاهدی به کار نمی‌آید. بنابراین لزوماً در این مورد قانونگذار باید دخالت کند و به کمک اماره «نشانه» قانونی راهی برای این مشکل خانوادگی بیندیشد. در حقوق اسلام با کمک گرفتن از «اماره فراش» این موضوع قابل حل است. بنابر این قاعده، کودک متولد در زمان زوجیت از آن شوهر است و جز از راه لعان (اتهام زن به زنا یا نفی ولد) نمی‌توان خلاف آن را ثابت کرد.
در قانون مدنی قاعده فراش در زمره امارات قانون «نشانه‌های قانونی» است. به غیر از قاعده فراش برای اثبات نسب پدری اقرار هم در زمره دلایلی است که به طور معمول در دعاوی اثبات نسب مورد استناد قرار میگیرد. در این خصوص ماده 1161 قانون مدنی مقرر می‌دارد: «اعلام ولادت طفل از طرف پدر اقرار به نسب است و از چنین پدری دعوی نفی ولد پذیرفته نمیشود.»
در صورتی که فرزند هنوز به دنیا نیامده باشد
در صورتی که فرزند هنوز به دنیا نیامده باشد، لازم است از جنین نمونه‌گیری شود و مقایسه نمونه والد با نمونه جنینی انجام گیرد.
منشاء تهیه نمونه از جنین می تواند یکی از روش های ذیل باشد:
1- قطعات آزاد DNA جنینی در خون مادر که به آن cell free DNA هم می گویند.
2- نمونه حاصل از CVS و یا آمنیوسنتز.
این مقایسه توسط چندین مارکر ژنتیکی انجام میگیرد.
این مارکرها توالی های تکرار شده از DNA هستند که به آن STR) Short tandem Repeat) می گویند.
تعداد این تکرارها که در نواحی اینترون (غیر کد شونده) ژن واقع شده اند در افراد مختلف متفاوت است و این تفاوت می تواند به عنوان مبنای تمیز و تشخیص DNA افراد مختلف به کار گرفته شود.
از آنجاکه هر فرد نیمی از ژن های خود را از پدر و نیم دیگر را از مادر دریافت می کند بنابراین تکرار این توالی ها در فرزند مشابه والدین است.
از این رو این تفاوت در افراد مختلف می تواند مبنای دقیقی جهت یافتن رابطه والد و فرزندی باشد.
برای این منظور حداقل 15 تا 16 مارکر مورد مقایسه قرار می‌گیرند.
هنگام مقایسه بین مارکرها اگر فرزند حتی در یک ناحیه با پدر یا مادر فرضی تفاوت داشته باشد، رابطه خویشاوندی تأیید نمی شود.
درصد خطای این آزمایش بسیار بسیار کم (19- 10 ×2/7) است.
این آزمایش کاربردهای دیگری هم دارد، نظیر:
- بررسی نمونه های جمع آوری شده از صحنه های جرم،
- جستجوی اعضاء گمشده خانواده
- تشخیص دوقلوهای همسان
- اثبات جابجایی نوزاد پس از تولد
- و یا تشخیص هویت از روی آثار باقیمانده از بدن اجساد در سوانحی نظیر سیل و زلزله، آتش سوزیها، سوانح هوایی و زمینی، جنگ ها و …
روش های دیگری هم برای تعیین هویت مورد استفاده قرار می گیرد که قدرت تشخیص کمتری که عبارتند از:
- روش دیگر استفاده از میتوکندری می باشد.
در این روش میتوان قرابت از طرف مادر یا زنان فامیل را مشخص کرد.
میتوکندری دیگر اندامک داخل سلولی است که دارای ماده ژنتیکی میباشد ولی ماده ژنتیکی آن توارث مادری دارد و از مادر به فرزندان (چه دختر و چه پسر) به ارث میرسد.
پس اگر افراد دارای مادر مشترک یا جد مادری مشترک باشند دارای علایم یکسانی بر روی میتوکندری خود خواهند بود.
- روش دیگر استفاده از STR های کروموزوم Y می باشد.
کروموزوم Y در مردان وجود دارد و فقط از پدر به پسران منتقل می شود.
لذا از این روش می توان قرابت افراد ذکور یا مردان خانواده را مشخص کرد.
مثلا رابطه عموزادگی و امثالهم.
در هنگام مراجعه جهت نمونه گیری، ارائه ی مدارک شناسایی معتبر الزامی است.
همچنین می بایست سند ازدواج، صیغه نامه و یا طلاق نامه ارائه شود.
در مواردی که نمونه در آزمایشگاه گرفته نشود و یا در مورد نمونه های ارسالی، علی رغم رعایت موارد فوق، مسئولیت احراز هویت فرد نمونه دهنده با آزمایشگاه نمی باشد.
نتیجه گیری
به طور کلی در مسائل حقوقی و خانوادگی در مورد نفی ولد و نفی نسب کاملا بررسی شده است. همچنین در قانون نیز قوانینی برای اثبات آنها آمده است. نفی ولد دارای محدودیت زمانی برای اثبات آن بوده ولی نفی نسب، محدودیت زمانی ندارد. با استفاده از ادله و شواهد کافی میتوان هر کدام از آنها را اثبات نمود.
