یکی از حقوق متهم در روند دادرسی کیفری، حق انتخاب و معرفی وکیل به مرجع قضایی است. بدون رعایت این حق، حقوق دفاعی متهم در معرض تضییع قرار گرفته و حتی میتواند از موجبات بی اعتباری دادرسی صورت گرفته تلقی گردد.
این معنا به روشنی طی تبصره 2 ماده واحده قانون انتخاب وکیل توسط اصحاب دعوی مصوب ۱۳۷۰/۷/۱۱ مجمع تشخیص مصلحت نظام به این شرح مورد اشاره قرار گرفته است: هر گاه به تشخیص دیوان عالی کشور، محکمه‌ای حق وکیل گرفتن را از متهم سلب نماید حکم صادره فاقد اعتبار قانونی بوده و برای بار اول موجب مجازات انتظامی درجه ۳ و برای مرتبه دوم موجب انفصال از شغل قضایی میباشد.
همچنین وفق ماده 5 قانون آیین دادرسی کیفری اذعان گردیده است: متهم باید در اسرع وقت، از موضوع و ادله اتهام انتسابی آگاه و از حق دسترسی به وکیل و سایر حقوق دفاعی مذکور در این قانون بهره‌مند شود.
اهمیت انتخاب و معرفی وکیل
اهمیت حق داشتن وکیل تا به آن درجه است که عدم رعایت این حق از طرف مقامات قضایی به یکی از تخلفات قضایی مبدل گردیده است.
مطابق با تبصره 1 ماده 190 قانون آیین دادرسی کیفری نیز مقرر شده است: سلب حق همراه داشتن وکیل و عدم تفهیم این حق به متهم به ترتیب موجب مجازات انتظامی درجه هشت و سه است.
طی ماده 86 قانون مذکور نیز چنین بیان گردیده است: در غیرجرایم موضوع ماده (۳۰۲) این قانون، چنانچه متهم و شاکی حاضر باشند یا متهم حاضر و شاکی وجود نداشته یا گذشت کرده باشد و تحقیقات مقدماتی هم کامل باشد، دادستان میتواند رأساً یا به درخواست بازپرس، با اعزام متهم به دادگاه و در صورت حضور شاکی به همراه او، دعوای کیفری را بلافاصله بدون صدور کیفرخواست به‌صورت شفاهی مطرح کند. در این مورد، دادگاه بدون تأخیر تشکیل جلسه می‌دهد و به متهم تفهیم می‌کند که حق دارد برای تعیین وکیل و تدارک دفاع مهلت بخواهد که در صورت درخواست متهم، حداقل سه روز به او مهلت داده میشود. تفهیم این موضوع و پاسخ متهم باید در صورت‌مجلس دادگاه قید شود.
لزوم انتخاب و معرفی وکیل، هم برای متهم و هم برای شاکی
لزوم اعلام حق داشتن وکیل محدود به متهم نبوده و شامل شخص شاکی نیز میشود. مطابق با ماده 38 قانون یاد شده؛ ضابطان دادگستری مکلفند شاکی را از حق درخواست جبران خسارت و بهره‌مندی از خدمات مشاوره‌ای موجود و سایر معاضدت‌های حقوقی آگاه سازند.
لازم به تذکر است که رعایت حق داشتن وکیل به معنای لزوم حضور کلیه وکلای معرفی شده از طرف اصحاب دعوی در روند رسیدگی به پرونده نمیباشد. در همین خصوص وفق ماده 386 قانون آیین دادرسی کیفری مقرر شده است که؛ در صورتی‌که هر یک از اصحاب دعوی وکلای متعدد داشته باشد، حضور یکی از آنان برای تشکیل جلسه دادگاه کافی است.
صرفنظر از لزوم رعایت اصل حق انتخاب و معرفی وکیل، تشریفات ناظر به اجرای این حق در روند دادرسی کیفری و همچنین با توجه به نوع پروندههای اتهامی با یکدیگر متفاوت بوده و به شرح ذیل است:
بند نخست- انتخاب و معرفی وکیل در عموم پروندهها
الف- انتخاب و معرفی وکیل در محاکم کیفری
مرحله تحقیقات مقدماتی
مطابق با ماده 48 قانون آیین دادرسی کیفری؛ با شروع تحت نظر قرار گرفتن، متهم میتواند تقاضای حضور وکیل نماید. وکیل باید با رعایت و توجه به محرمانه بودن تحقیقات و مذاکرات، با شخص تحت نظر ملاقات نماید و وکیل میتواند در پایان ملاقات با متهم که نباید بیش از یک‌ساعت باشد ملاحظات کتبی خود را برای درج در پرونده ارایه دهد.
در همین رابطه طبق ماده 190 قانون مذکور نیز مقرر شده است: متهم میتواند در مرحله تحقیقات مقدماتی، یک نفر وکیل دادگستری همراه خود داشته باشد. این حق باید پیش از شروع تحقیق توسط بازپرس به متهم ابلاغ و تفهیم شود. چنانچه متهم احضار شود این حق در برگه احضاریه قید و به او ابلاغ میشود. وکیل متهم میتواند با کسب اطلاع از اتهام و دلایل آن، مطالبی را که برای کشف حقیقت و دفاع از متهم یا اجرای قانون لازم بداند، اظهار کند. اظهارات وکیل در صورت‌مجلس نوشته میشود.
انتخاب و معرفی وکیل در مرحله رسیدگی در دادگاه
مداخله وکیل در دادگاه کیفری 1
به موجب ماده 385 قانون آیین دادرسی کیفری هر یک از طرفین میتواند حداکثر سه وکیل به دادگاه معرفی کند. استعفای وکیل تعیینی یا عزل وکیل پس از تشکیل جلسه رسیدگی پذیرفته نمی‌شود.
مداخله وکیل در دادگاه کیفری 2
مطابق با ماده 346 قانون آیین دادرسی کیفری و تبصره ذیل آن مقرر شده است: در تمام امور کیفری، طرفین می‌توانند وکیل یا وکلای مدافع خود را معرفی کنند. در صورت تعدد وکیل، حضور یکی از آنان برای تشکیل دادگاه و رسیدگی کافی است. در غیرجرایم موضوع صلاحیت دادگاه کیفری یک، هر یک از طرفین می‌توانند حداکثر دو وکیل به دادگاه معرفی کنند.
ب- انتخاب و معرفی وکیل در محاکم حقوقی
در این رابطه مطابق با ماده 31 قانون آیین دادرسی مدنی مقرر شده است: هریک از متداعیین می‌توانند برای خود حداکثر تا دو نفر وکیل انتخاب و معرفی نمایند.
بند دوم- انتخاب و معرفی وکیل در پروندههای خاص
الف- انتخاب و معرفی وکیل در پروندههای امنیتی غیر نظامی
مطابق با تبصره ذیل ماده 48 قانون آیین دادرسی کیفری؛ در جرایم علیه امنیت داخلی یا خارجی و همچنین جرایم سازمان‌یافته که مجازات آنها مشمول ماده (۳۰۲) این قانون است، در مرحله تحقیقات مقدماتی طرفین دعوی، وکیل یا وکلای خود را از بین وکلای رسمی دادگستری که مورد تأیید رییس قوه‌قضاییه باشد، انتخاب می‌نمایند. اسامی وکلای مزبور توسط رییس قوه‌قضاییه اعلام می‌گردد.
علاوه بر این مطابق با بند 5 استجازه اخذ شده از مقام معظم رهبری در خصوص رسیدگی به مفاسد کلان اقتصادی کشور علنی بودن دادگاه، انتشار مذاکرات جلسات دادرسی و آراء صادره اعلام هویت متهمان و محکومان، مواعد ناظر به ابلاغ و اعتراض، نوع قرار تأمین و اعتراض به آن، تعلیق و تخفیف مجازات و وکالت در این دادگاهها تابع قواعد مندرج در قانون آئین دادرسی کیفری و سایر قوانین مرتبط می باشد. به عبارت دیگر، مندرجات تبصره ذیل ماده 48 در رسیدگی به این جرایم نیز الزامی خواهد بود.
ب- انتخاب و معرفی وکیل در پروندههای امنیتی نظامی
مطابق با ماده 625 قانون آیین دادرسی کیفری؛ در جرایم علیه امنیت کشور یا در مواردی که پرونده مشتمل بر اسناد و اطلاعات سری و به‌کلی سری است و رسیدگی به آنها در صلاحیت سازمان قضایی نیروهای مسلح است، طرفین دعوی، وکیل یا وکلای خود را از بین وکلای رسمی دادگستری که مورد تأیید سازمان قضایی نیروهای مسلح باشد، انتخاب می‌نمایند. وفق تبصره ذیل این ماده نیز مقرر شده است که؛ تعیین وکیل در دادگاه نظامی زمان‌جنگ تابع مقررات مذکور در این ماده است. لازم به ذکر است که دامنه تحت شمول ماده 625 از تبصره ذیل ماده 48 قانون آیین دادرسی کیفری بسیار کستردهتر بوده و به معنای عدم امکان مداخله وکلای عادی در این گونه پروندهها در کلیه مراحل رسیدگی به پرونده اعم از مرحله تحقیقات مقدماتی یا رسیدگی در دادگه میباشد.
پ- انتخاب و معرفی وکیل در پروندههای مطرح نزد دادگاه ویژه روحانیت
مطابق با تبصره 1 ماده واحده قانون انتخاب وکیل توسط اصحاب دعوی مصوب ۱۳۷۰/۷/۱۱ مجمع تشخیص مصلحت نظام؛ اصحاب دعوی در دادگاه ویژه روحانیت نیز حق انتخاب وکیل دارند، دادگاه تعدادی از روحانیون صالح را به عنوان وکیل مشخص می‌کند، تا از میان آنان به انتخاب متهم، وکیل انتخاب گردد.
ت- پروندههای مطرح نزد مراجع رسیدگی به تخلفات اداری
نه تنها در قانون و آییننامه اجرای رسیدگی به تخلفات اداری، کمترین اشارهای به حق متهم در انتخاب و معرفی وکیل نگردیده است بلکه مطابق با ماده 19 آییننامه اجرایی قانون مذکور، حتی حضور شخص متهم در روند رسیدگی به تخلفات ادعا شده نیز حق ذاتی وی نبوده و اعمال این حق مستلزم ارائه درخواست کتبی میباشد. مطابق با این ماده؛ رسیدگی به تخلفات اداری کارمندان پس از تکمیل پرونده صورت میگیرد و چنانچه هیات حضور متهم را ضروری تشخیص دهد، درجلسه حضور می یابد. درصورت درخواست کتبی متهم برای دفاع حضوری، هیات موظف است، یکبار وی را برای حضور در جلسه دعوت کند
بدیهی است با وحدت ملاک از مجموعه قوانین مصوب که طی این نوشتار مورد اشاره قرار گرفته شده است میتوان جواز حضور وکیل در روند رسیدگی در هیاتهای مذکور ا احراز نمود.
ث- پروندههای مطروحه بر علیه اشخاص حقوقی
مطابق با ماده 688 قانون آیین دادرسی کیفری ضمن اعلام جواز انتخاب و معرفی وکیل از طرف اشخاص حقوقی در روند رسیدگی به پروندههای کیفری به این نکته نیز اشاره گردیده است که عدم حضور وکیل مانع از ادامه رسیدگی دادگاه کیفری نخواهد بود: هرگاه دلیل کافی برای توجه اتهام به اشخاص حقوقی وجود داشته باشد، علاوه بر احضار شخص حقیقی که اتهام متوجه او میباشد، با رعایت مقررات مربوط به احضار، به شخص حقوقی اخطار می شود تا مطابق مقررات نماینده قانونی یا وکیل خود را معرفی نماید. عدم معرفی وکیل یا نماینده مانع رسیدگی نیست.
مقاله‌ای که مطالعه فرمودید توسط هیات تحریریه موسسه حقوقی رهپویان آتی‌نگر تالیف شده است. این موسسه حقوقی، بخشی از هلدینگ بزرگ حقوقی- مهاجرتی رهپویان مهاجر آتی‌نگر است. اگر مایل به دریافت اخبار و اطلاعات روزانه در زمینه‌ی مسایل کاربردی حقوق هستید، می‌توانید ما را در اینستاگرام نیز دنبال کنید.
