ارتشا چیست؟

رشوه جزو جرایمی میباشد که ازقدیم الایام تا این زمان در جامعه رواج داشته و سابقه این عمل مربوط به زمان تشکیل و شروع اولین دولت ها می شود. حکومت‌ها عمل رشوه خواری را سبب بی اعتمادی مردم دانسته و به همین دلیل برای این عمل مجازات های سنگینی را مقرر کرده اند. ارتشا از جرایمی محسوب می شود که حتی اگر شاکی خصوصی هم رضایت بدهد تحت هیچ شرایطی متوقف نخواهد شد. این جرم در واقع دو جرم محسوب می‌شود به این معنا می باشد که یک جرم توسط دو فرد انجام می پذیرد و طرفین آن دارای عنوان جداگانه هستند. هر کدام از طرفین به دلیل اینکه نتیجه مناسب خود را دریافت کنند روش های فرعی دیگری را برای این کار در پیش می گیرند. بر اساس ماده ۳ در قانون مجازات و حکم ارتشاء ، اختلاس و کلاهبرداری این می باشد که هرکدام از مامورهای دولتی و حتی مستخدمان برای انجام دادن و یا انجام ندادن کاری که مربوط به نهادها و سازمان‌ها می‌شود اگر وجهی را به شکل مستقیم و یا غیر مستقیم دریافت کنند در حکم مرتشعی به حساب می آیند.

ارتشاء

رشا در لغت به معنای ریسمان دلو برای کشیدن آب از چاه، و ارتشا ریسمان و دلو انداختن است.رشاء رشوه دادن و  ارتشاء رشوه گرفتن میباشد و به فردی که اقدام به گرفتن رشوه می‌کند، مرتشی و فرد رشوه‌دهنده را راشی می‌گویند. در معنای حقوقی ارتشاء به معنای اخذ مال یا سند تسلیم وجه یا مال به مأموران دولت یا کارکنان شاغل در نهادهای عمومی ‌‌یا سایر افراد مذکور در قانون برای انجام یا عدم انجام وظایف سازمان محل اشتغال ‌آنها است. در ماده 3 قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء، اختلاس و کلاهبرداری نیز در این باره آمده است که هر یک از مستخدمان و مأموران دولتی برای انجام دادن یا انجام ندادن امری که مربوط به سازمان‌های مزبور است، وجه یا مال یا سند پرداخت وجه یا تسلیم مالی را به صورت مستقیماً یا غیرمستقیم قبول کند، در حکم مرتشی است.

به این دلیل باید گفت که هر یک از مستخدمان و ماموران دولتی اعم از قضایی و اداری یا شورا‌ها یا شهرداری‌ها یا نهادهای انقلابی و به طور کلی قوای سه‌گانه و همچنین نیروهای مسلح یا شرکت‌های دولتی یا سازمان‌های دولتی وابسته به دولت یا ماموران به خدمات عمومی خواه رسمی یا غیر رسمی مشمول این قانون می‌شوند.

عمل فیزیکی‌ لازم برای تحقق عنصر مادی جرایم رشا و ارتشا عبارت از دادن یا قبول کردن وجه یا مال یا سند پرداخت وجه یا تسلیم مال (که اولی عمل فیزیکی در جرم رشا و دومی عمل فیزیکی در جرم ارتشا است) و نیز انجام معامله صوری‌‎ با مبلغ غیر واقعی‌‎ است.
بر این اساس کارمندی که در مقابل انجام یا عدم انجام کاری برای ارباب رجوع مالی را از وی قبول می‌کند یا ملک او را به بهایی بسیار کمتر از قیمت واقعی آن می‌خرد مرتشی و طرف مقابل راشی محسوب می‌شود‎.رشا و ارتشا از زمره جرایم مطلق است و تحقق آنها منوط به تحقق نتیجه خاصی نیست‎، بنابراین‎ همان طور که ماده 3 قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء، اختلاس و کلاهبرداری تصریح کرده‎ است، تحقق جرم ارتباطی با اینکه مستخدم آن کار را انجام داده یا نداده است، ندارد‎.

شرایط تحقق ارتشا

سه شرط برای تحقق یافتن ارتشا:

۱ . وابستگی متهم به ارتشا به تشکیلاتی که در ماده ۳ قانون تشدید مجازات، مرتکبین ارتشاء و اختلاس و کلاهبرداری مصوب ۱۳۶۷ تشخیص مصلحت نظام ذکر شده است.

۲ . مذاکره یا توافق راجع به انجام یا عدم انجام امری است که مربوط می‌شود به وظیفه مستخدم در سازمان های مذکور در ماده ۳ قانون مذکور به وسیله شخص دیگری از وابستگان آن تشکیلات مانند این که مدیر دفتر یکی از محاکم تهران برای تعیین وقت نزدیک وجهی را از شاکی دریافت می‌کند یا برای گرفتن وقت نزدیک در دفاتر یکی از دادگاه‌های محاکم تهران یا شرکت‌های دیگر اخذ کند.

مذاکره یا توافق یاد شده در بالا ممکن است قبل از پرداخت وجه صورت گیرد یا حین دادن وجه مثل راننده اتوبوس بین شهری که در بین صفحات دفترچه تردد، وجهی قرار می‌دهد دفترچه و وجه را به پلیس راه می‌دهد تا ساعت او را کمتر درج نماید. اگر پلیس مربوطه وجه را برداشت، توافق انجام شده یعنی پیشنهاد ضمنی راننده را پذیرفته است و با برداشت وجه، بزه ارتشا محقق شده است. اما اگر پیشنهاد ضمنی راننده را نپذیرفت و وجه را برداشت نکرد بلکه با دادن گزارش راننده و وجه به مقامات صالحه قضایی راننده را معرفی کرد بزه ارتشا محقق نشده است. اما عمل راننده که اقدام به دادن وجه نموده، شروع به ارتشا می‌باشد.

۳ . قبول وجه یا مال یا سند پرداخت وجه از ناحیه مستخدم دولت.

همان طور که در بند ۲ توضیح داده شد قبول وجه یا مال یا سند پرداخت قبل از انجام یا عدم انجام امر موردنظر انجام می‌شود و گاهی هم زمان با آن گاهی هم ممکن است بین راشی و مرتشی توافق صورت گیرد که پس از انجام امر وجه داده شود که در هر ۳ صورت ارتشا محقق می‌شود.

وجه حاصل از ارتشا (رشوه) می‌تواند وجه نقد باشد یا مال منقول یا غیرمنقول ولو به صورت ظاهر معامله صورت گرفته باشد و می‌تواند چک یا سفته و امثال آن باشد.

مرتشی حتما باید کارمند دولت باشد؟

از مسایل مهم و قابل طرح در تحقق جرم ارتشاء، آن است که رشوه‌گیرنده یا همان مرتشی، باید  حتما کارمند دولت باشد و برای انجام دادن یا انجام ندادن وظیفه مربوط به سازمان مورد نظر، این اقدام را انجام داده باشد.

از سوی دیگر، لزومی ندارد که رشوه حتما وجه نقد باشد بلکه ملک، زمین یا مال هم می‌تواند به عنوان رشوه در نظر گرفته شود. همچنین در مواردی ممکن استت وعده‌ای داده شده یا توافقی صورت گیرد یا امتیاز مالی دیگری مانند تسهیلات خارج از نوبت یا وام پیش از موعد داده شود که البته بر اساس قوانین کنونی، این موارد رشوه نیست اما می‌توان آن را با شرایطی به عنوان رشوه نیز قلمداد کرد.

سوالی که ممکن است در اینجا مطرح شود این است که اگر عمل رشوه دادن و رشوه گرفتن، در بخش خصوصی صورت گیرد، آن هنگام این عمل در گروه جرم ارتشاء نیز قرار می گیرد یا خیر؟ پاسخ به این سوال منفی است. به عبارت دیگر، در صورتی که کارمند بخش خصوصی اخذ وجه کند، عمل مجرمانه‌ای صورت نگرفته است. همچنین اگر کارمند دولت پولی را بگیرد برای کاری که مربوط به یک کارمند دولت در سازمان دیگری است، رشوه دادن و رشوه گرفتن محقق نخواهد نمی شود.

مجازات جرم رشاء و ارتشاء بر اساس نوع و میزان

انواع مجازات‌های تعیین شده برای جرم رشا و ارتشا با توجه به مبلغ موضوع جرم، عبارتند از:

۱.     حبس از شش ماه تا ۱۵ سال و در مواردی حبس ابد.

۲.     شلاق.

۳.     انفصال دائم از مشاغل دولتی.

۴.     ضبط مال موضوع ارتشاء، به نفع دولت به عنوان تعزیر یا مجازات.

مجازاتی که جرم ارتشا به دنبال دارد

مسیله رشوه دادن و رشوه گرفتن در قانون رسیدگی به تخلفات اداری کارکنان دولت و همچنین در قانون مدیریت خدمات کشوری و آیین‌نامه‌ های مصوب هیات دولت مورد توجه قرار گرفته و راهکارهایی برای جلوگیری از این جرم بیان شده است.

در این زمینه بند ۱۷ ماده ۸ قانون رسیدگی به تخلفات اداری، گرفتن رشوه را تخلف دانسته و برای مرتکب آن مجازاتی را تعیین کرده است. در آیین‌نامه پیشگیری و مبارزه با رشوه در دستگاه‌های اجرایی نیز ضمن بیان مصادیق رشوه، نحوه رسیدگی به اتهام کارکنان دولت و میزان مجازات آنان تعیین شده است.

از سوی دیگر، مطابق با ماده ۵۸۸ قانون مجازات اسلامی، در صورت اثبات جرم ارتشاء فرد متخلف به ۶ ماه تا دو سال حبس یا مجازات نقدی از سه تا دوازده میلیون ریال محکوم و آنچه گرفته است به عنوان مجازات مودی به نفع دولت ضبط خواهد شد.

همچنین در صورتی که قاضی به واسطه ارتشا حکم به مجازاتی شدید‌تر از مجازات مقرر در قانون داده باشند علاوه بر مجازات فوق حسب مورد به مجازات مقدار زائدی که مورد حکم واقع شده است، محکوم خواهند شد. این موضوع در ماده ۵۸۹ قانون مذکور مورد تاکید قانونگذار قرار گرفته است.

در اینجا ذکر این نکته الزامی است که هرگاه ثابت شود که رشوه‌ دهنده برای حفظ حقوق حقه خود ناچار به دادن وجه یا مالی بوده است، مورد تعقیب کیفری قرار نگرفته و وجه یا مالی که داده است، به او مسترد خواهد شد.

علاوه بر این، در صورتی که رشوه‌ دهنده برای پرداخت رشوه مضطر بوده یا پرداخت آن را گزارش دهد یا شکایت کند، از مجازات حبس مزبور معاف و مال به وی مسترد می‌شود.

گفتنی است بر اساس ماده ۵۹۲ قانون مجازات اسلامی رشوه دهنده علاوه بر ضبط مال ناشی از ارتشاء به  ۶ ماه تا سه سال حبس یا تا ۷۴ ضربه شلاق محکوم می‌شود.

تخفیف یا معافیت راشی از مجازات

همانطور که ملاحظه شد قانون ارتشا مصوب ۱۳۷۵ ناسخ قانون تشدید نمی باشد بلکه مکمل آن است. بنابراین معافیت راشی از مجازات در هر دو مورد قانونی را بررسی می کنیم:

۱ . به موجب ماده ۵۹۱ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۷۵ هرگاه ثابت شود که راشی برای حفظ حقوق حقه خود ناچار از دادن وجه یا مالی بوده تعقیب کیفری ندارد و وجه و یا مالی که داده به وی مسترد می شود.

۲ . به موجب تبصره ۲ ماده ۵۹۲ قانون مجازات اسلامی در صورتی که رشوه دهنده برای پرداخت رشوه مضطر بوده و یا پرداخت آن را گزارش دهد یا شکایت نماید از مجازات ماده ۵۹۲ معاف و مال به وی مسترد می گردد.

۳ . به موجب تبصره ۵ ماده ۳ قانون تشدید هرگاه راشی قبل از کشف جرم، مامورین را از وقوع بزه آگاه سازد از تعزیر مالی معاف خواهد شد و در مورد امتیاز طبق مقررات عمل می گردد. چنان چه راشی در ضمن تعقیب با اقرار خود موجبات تعقیب مرتشی را فراهم نماید تا نصف مالی را که به عنوان رشوه داده مسترد می گردد.

راه های اثبات ارتشا

برای اثبات جرم ارتشا مانند جرم های دیگر باید دلایل محکمه پسند ارائه کنیم. یکی از این دلایل اقرار شخص رشوه گیرنده نزد مقام قضا است. هرگاه شخصی به هر دلیلی به جرمی که مرتکب آن شده است اقرار کند جرم ارتکابی ثابت و شخص محکوم خواهد شد. دلیل دیگری که می توان به آن استناد کرد شهادت دو شاهد مرد است. اگر دو شاهد مرد دریافت و پرداخت رشوه را مشاهده کرده باشند و در محضر قاضی آنچه که دیده باشند را شهادت دهند می توان از این طریق این جرم را اثبات نمود. البته باتوجه به اینکه عموما این جرائم در خلوت اتفاق میفتد اثبات امر از این طرق سخت خواهد بود بنابراین باید مستنداتی جمع آوری گردد که موجب علم قاضی باشد و قاضی به این علم برسد که شخص رشوه دریافت کرده است مانند تنظیم سند ملک بنام آن شخص یا رسید پرداخت وجه یا موارد دیگر.

مطلق بودن جرم رشا و ارتشا

جرائم رشا و ارتشا از جرائم مطلق هستند یعنی نیاز به نتیجه ندارند. همینکه شخصی رشوه بدهد و یا رشوه دریافت نماید این جرائم واقع می شوند و نیاز نیست عمل مورد توافق واقع گردد. برای مثال شما به مدیر دفتر یا قاضی شعبه ای رشوه می دهید تا در دعوایی که در دادگاه مطرح کردید به نفع خودتان رای بگیرید بعد از پرداخت رشوه به طریقی موضوع افشا می شود و پرونده کیفری علیه شما و شخص دریافت کننده رشوه در دادگاه مطرح می شود با وجود اینکه رایی به نفع شما صادر نشده است شما مجرم هستید و مجازات خواهید شد.

روش شکایت از جرم رشوه دادن

بر اساس قانون کسی که رشوه می دهد مجرم به حساب می آید و باید مجازات شود مگر اینکه فرد بتواند ثابت کند که در شرایط و موقعیت اضطراری این عمل را انجام داده است. ثابت شدن موقعیت اضطرار باید از طریق نظارت متخصص حقوقی صورت گیرد که اگر به اثبات برسد و پرداخت کردن رشوه را گزارش بدهد در این صورت مجازات نخواهد شد. برای به اثبات رساندن شرایط اضطرار در رابطه با جرم ارتشاء افراد باید دلیل محکمی ارائه دهند. باید به این نکته توجه داشت که برخلاف بیشتر جرم ها بررسی کردن حکم ارتشا از طریق بازرسی و یا مطلع شدن مسئولین صورت می‌گیرد.
برخی اوقات اشخاص عادی هنگام برخورد کردن با کارمندان دولتی دچار جرم ارتشاء می‌شوند که در اینگونه موارد اگر فرد تمایل به شکایت داشته باشد باید دلایل و مدرک محکمی را ارائه بدهد. به صورت کلی رسیدگی کردن به حکم ارتشاء در دادسرا ها انجام می شود.

اگر پیش از وصول وجه چک از ناحیه مرتشی موضوع فاش گردد بزه ارتشا تحقق یافته؟

پاسخ: با توجه به این که به صراحت سند پرداخت وجه در ماده ۳ قانون تشدید ارتشا اختلاس و کلاهبرداری بیان شده است با اخذ چک یا سفته، بزه ارتشا تحقق می یابد. بدیهی است چنان چه مرتشی چک را به بانک برده و موجودی نداشته باشد نیز بزه مذکور واقع شده است.

 مواد متفرقه‌ای دیگر در قانون مجازات که به موضوع ارتشاء می‌پردازد

ماده ۵۸۸ در خصوص داوران و ممیزان و کارشناسان: «هریک از داوران و ممیزان و کارشناسان اعم از اینکه توسط دادگاه معیَّن شده باشد یا توسط طرفین، چنانچه در مقابل اخذ وجه یا مال به نفع یکی از طرفین اظهارنظر یا اتخاذ تصمیم نماید به حبس از شش ماه تا دو سال یا مجازات نقدی از سه تا دوازده میلیون ریال محکوم و آنچه گرفته است به‌عنوان مجازات مؤدی به نفع دولت ضبط خواهد شد.»

ماده ۵۸۹ در خصوص حکام محاکم: «در صورتی که حکام محاکم به‌واسطه ارتشاء حکم به مجازاتی اشد از مجازات مقرر در قانون داده باشند علاوه بر مجازات اِرتِشاء حسب مورد به مجازات مقدار زایدی که مورد حکم واقع شده محکوم خواهند شد.»

ماده ۴۳ از قانون شوراهای حل اختلاف: «چنانچه اعضای شورا در مقابل دریافت وجه یا سند پرداخت وجه یا مال یا ارائه خدمت به نفع یکی از طرفین اظهارنظر کنند، به مجازات بزه موضوع ماده ۵۸۸ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۷۵ محکوم خواهند شد.»

نمونه شکوائیه ارتشا

شاکی ……………. به نشانی …………………………………………….مشتکی‌عنه ……………………. به نشانی ………………………….تاریخ وقوع جرم …………….. محل وقوع جرم ……………..

موضوع: ارتشا

ادله: کپی چک،

ریاست محترم دادسرای عمومی و انقلاب شهرستان ………………………….

با سلام احتراماً به استحضار می‌رساند:

 مشتکی‌عنه یکی از کارمندان شهرداری منطقه … می‌باشد، اینجانب نیز برای اخذ پروانه ساخت به آنجا مراجعه نموده و ایشان برای انجام وظیفه خود مبنی بر صدور پروانه ساختمانی از بنده چکی معادل … مبلغ رشوه دریافت نمودند، اینجانب به اجبار و به خاطر اضطرار این چک را پرداخت نمودم و بعد از پرداخت طی این شکوائیه موضوع را به محکمه اعلام و تقاضای رسیدگی و صدور حکم مشتکی‌عنه را خواستارم.

با تشکر و سپاس فراوان

نام و نام خانوادگی شاکی

سوالات متداول درباره ارتشا

در چه شرایطی رشوه دهنده مجازات نمی شود؟

در صورتی که مضطر باشد و یا قبل از کشف جرم ماموران را از ارتکاب این جرم مطلع نماید.

آیا مجازات رشا و ارتشا قابل گذشت است؟

خیر. از جرائم غیرقابل گذشت است و در صورت گذشت شاکی نیز جنبه عمومی آن قابل رسیدگی خواهد بود.

آیا محکومیت به جرم رشا و ارتشا سوءسابقه کیفری خواهد داشت؟

بله و تا دوسال برای شما سوءسابقه خواهد داشت.